مدارس علمیه خراسان جنوبی

مدرسه شوکتیه

مدرسه شوکتیه یا مدرسه شوکتی یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است و در مجاورت خیابان منتظری (خاکی) در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند قرار گرفته است. پس از مدرسه عالی دارلفنون و پس از مدرسه ابتدائی رشدیه تبریز، مدرسه شوکتیه بیرجند سومین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می ‌شود که به دنبال آن دبیرستان شوکتیه و مدارس دشت بیاض نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید. بنای تاریخی مدرسه شوکتیه یا شوکتی در سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۷۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بنای تاریخی مدرسه شوکتیه یا شوکتی در مجاورت خیابان منتظری (خاکی) در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند قرار دارد. این بنا در کوچه‌ای با شیب نسبتاً زیاد واقع شده‌  است که از سطح خیابان پایین‌ تر است ورودی‌های بنا در پایین‌ ترین قسمت بنا قرار دارند در مجاورت این مدرسه، بنای خواجه خضر و گرمابه نسترن با قدمتی نزدیک به آن وجود دارد.

تاریخچه

این بنا طی چهار سال از ۱۳۰۸ه‍.ق تا ۱۳۱۲ ه‍.ق (۱۲۶۹ ه‍. ش) تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط امیر اسماعیل خان علم (شوکت الملک اول) ساخته شد و در ماه ذی الحجه سال ۱۳۲۶ هجری قمری برابر با ۱۲۸۲ هجری شمسی توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم)، پدر اسدالله علم به مدرسه تبدیل شد. شهریور ماه ۱۳۸۲ همایشی به مناسبت یکصدمین سالگرد تأسیس مدرسه شوکتیه در دانشگاه بیرجند برگزار گردید.

مراسم جداشدن دبیرستان شوکتیه از دبستان شوکتیه با حضور محمد ابراهیم خان علم و کنسول انگلستان در سال ۱۳۰۳ همزمان با انقلاب مشروطیت امیر اسماعیل خان شوکت الملک که فرزندی نداشت یک سوم اموال خود را وقف امور خیریه کرد و تولیت آن را به برادر کوچکش محمد ابراهیم خان واگذار نمود. محمد ابراهیم خان علم معروف به شوکت‌الملک دوم بعد از سفر به تهران و دریافت مقام حکمرانی و امارت قاینات در صدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ایجاد فضای آموزشی مصرف کند. شوکت‌الملک تحت تأثیر اقدام امیر کبیر در تأسیس مدارس دارالفنون در صدد برآمد مدرسه مشابهی را در بیرجند تأسیس کند. او در سال ۱۳۲۵ ه‍.ق مطابق با ۱۲۸۵ ش در محل حسینیه شوکتیه که توسط برادرش در سال (۱۳۱۲ه‍. ق) ساخته شده بود اقدام به تأسیس مدرسه شوکتیه نمود.

محمد امیر خان برای تشویق افراد به تحصیل در این مدرسه برای محصلین بی‌ بضاعت و خانواده آنها کمک‌های نقدی و جنسی مؤثری درنظر می‌گرفت. همچنین آیت‌الله شیخ هادی هادوی که از علمای طراز اول آن زمان بود با اعزام تنها پسر خود به این مدرسه در ذهن و فکر مردم اثری عمیق بر جای گذاشت و کار مدرسه رونق گرفت. این در حالی بود که پیش از تأسیس مدارس به سبک جدید، تعلیم و تربیت به عهده مکتبخانه‌ها بود که افراد روحانی نقش مؤثری در آن‌ها داشتند. مدرسه شوکتیه ابتدا به صورت مدرسه ابتدائی بود که پس از مدتی دبیرستان شوکتیه نیز به آن افزوده شد. حقوق معلمین این مدارس نیز از بودجه حکومتی سالانه به صورت نقدی و جنسی پرداخت می‌شد.

در سال ۱۳۰۱ش مدرسه نسوان امارت قلعه افتتاح شد و سپس در سال ۱۳۰۳ش در دوره دوم دبیرستان دانش‌آموز پذیرفت. شوکت الملک دوم و همچنین روحانی خوش‌ نام محلی شیخ محمد موحد برای تشویق مردم و جذب بیشتر دانش‌آموزان، دختران خود را به این مدارس فرستادند. در سال ۱۳۰۱ به منظور تصریح در دخترانه و پسرانه بودن، مدارس پسرانه به شوکتی و دخترانه به شوکتیه نامگذاری گردید. همچنین دبیرستان پسرانه شوکتی در سال ۱۳۰۳ش از دبستان جدا شد.

مسیر دسترسی به مدرسه شوکتیه

۱– از سمت زاهدان: خیابان ارتش، میدان ابوذر، میدان شهدا، خیابان منتظری، منتظری ۳
۲– از سمت مشهد: بلوار صیاد شیرازی، خیابان ارتش، میدان ابوذر، میدان شهدا، خیابان منتظری، منتظری ۳
۳– از سمت کرمان: بلوار شهدای عبادی، میدان طالقانی، خیابان شهید مطهری، خیابان منتظری، منتظری ۳

مشخصات بنا

مدرسه شوکتیه به سبک معماری کویری ایران به صورت چهار فصل ساخته شده که از یک فضای مرکزی به‌ صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل شده‌ است. حیاط بخش عمده‌ای از بنا را دربر می‌گیرد که با آجر فرش شده‌ است و در میان آن حوضی قرار گرفته که در وسط آن سکویی به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی‌متر قرار دارد. سردر ورودی بنا با طاق جناقی دارای تزئینات مقرنس می‌باشد. این بنا تک ایوانی است که ایوانی بلند و باشکوه دارد و از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی، هشتی، دهلیزها، ایوان، حجره‌های اطراف حیاط، شاه‌ نشین و حمام تشکیل شده‌ است. این بنا دارای دو ورودی است که یکی در ضلع جنوبی و دیگری در ضلع غربی بنا واقع است.

بنای مدرسه شوکتیه با بهره‌گیری از حیاط مرکزی به بهترین نتایج از نظر تنظیم عملکرد و فراهم آوردن شرایط محیطی متعادل دست یافته‌ است. در این بنا یک کلاه فرنگی زیبا در میان گنبد تالار شوکتیه وجود دارد که با رسمی‌بندی زیبایی تزئین شده‌ است. همچنین مقرنس‌ها گچبری‌ها و آجرکاری‌هایی بسیار زیبا در این بنا به چشم می‌خورد.

مدرسه علمیه علیا

مدرسهٔ علمیه علیا، مدرسه‌ای است مربوط به دورهٔ صفویه، واقع در شهر تاریخی تون (فردوس امروزی) است. این مدرسه که دارای ساختار چهار ایوانی و پلان هشت‌ ضلعی است، در دورهٔ صفویه و به دست فردی به نام «میر علی بیک» ساخته شده‌ است. مدرسهٔ علیا، تا پیش از زمین‌ لرزهٔ سال ۱۳۴۷، مورد استفاده طلاب و مدرسین علوم دینی بوده‌ است، ولی امروزه به عنوان آثار تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی نگهداری می‌شود. از مشخصات بارز معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف پلان آن است.

مدرسه علمیه حبیبیه

مدرسه علمیه حبیبیه در سال ۹۱۸ قمری توسط میرزا حبیب‌الله امانی تونی ساخته شده است و از مدارس دو ایوانی دوره صفوی محسوب می‌شود که دارای هشتی، پیشخوان، میان سرا، مسجد و حجره‌هایی اطراف آن قرار دارد. طراحی آن به گونه‌ای است که در تمام فصول سال آفتاب هنگام ظهر تمام صحن مدرسه را فرا می‌گیرد. مدرسه حبیبیه قدیمی‌ترین مدرسه علمیه در خراسان جنوبی است. این بنا در مجاورت مدرسه علمیه علیا و در شهر تاریخی تون در جنوب فردوس قرار گرفته است.

مدرسه معصومیه

مدرسه معصومیه در منطقه تاریخی چهار درخت بیرجند، خیابان استاد مطهری، روبروی مسجدآیت الله آیتی واقع شده و قدمت آن به دوره قاجاریه می‌رسد. مدرسه علمیه معصومیه، قدیمی‌ترین مدرسه علمیه تاریخی شهرستان بیرجند است که در اواخر سده دوازدهم هجری قمری توسط امیر معصوم خان در شهرستان بیرجند ساخته شده است و در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۸۹۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه معصومیه دارای صحنی بزرگ با حجره‌هایی در چهار طرف مدرسه بوده و در دو طبقه با آجر و خشت برای طلاب ساخته شده است. هم اکنون در این حوزه بیش از ۲۰۰ طلبه مشغول به تحصیل هستند که این حوزه بر خلاف سایر حوزه‌های علمیه خراسان جنوبی زیر نظر حوزه علمیه قم اداره شده و به صورت کوتاه مدت و سفیران، طلبه پذیرش می‌کند. دروس این مدرسه تحت نظارت حوزه علمیه قم تعیین شده و این مدرسه در سطح کشور بیشترین قبولی طلاب را برای مقطع بالاتر سفیران در قم دارد.

همچنین مدرسه علمیه معصومیه بیرجند یکی از مراکز مهم اعزام طلاب به نقاط محروم و طرح هجرت است و یکی از پایگاه‌هایی که در تمام ایام سال طلبه به نقاط محروم اعزام می کند این مدرسه است. این مدرسه علمیه تاکنون توانسته مبلغان زیادی را در دامان خود تربیت کند و این مدرسه یکی از مدارس پیشرو در زمینه تربیت طلاب به صورت تخصصی در حوزه‌های مختلف دینی است. این مدرسه از طریق آزمون همه ساله در بهمن ماه اقدام به ثبت نام از دانش آموزان دارای مدرک دیپلم کرده و پس از برگزاری آزمون کتبی و شفاهی افراد پذیرفته شده را به عنوان طلبه در خود جای می‌دهد.

مدرسه علمیه زهان

مدرسه علمیه زهان؛ باقدمت‌ترین مدرسه علمیه خراسان جنوبی که دارای سابقه ۸۰۰ ساله بوده و هم اکنون نیز طلاب در حال تحصیل هستند. این مدرسه در سال ۹۱۸ هـ ق توسط فرد خیری به نام میرزا حبیب الله امانی، پسر علاءالدین تونی ساخته شد. ورودی ضلع شمالی مدرسه از داخل باغ سر سبز و زیبائی است و از ضلع جنوبی به راستع بازارشهر تون راه دارد و موقعیت آن در شهر قدیمی تون در كنار مدرسه علمیه علیا است. طراحی مسجد به گونه‌ای است كه در تمام فصول سال، آفتاب در هنگام ظهر صحن مدرسه را به طور كامل فرا می‌گیرد. بازگشایی مجدد این مرکز علمی پس از حدود یک قرن تعطیلی با عنوان حوزه علمیه امام جعفر صادق (ع) در مهرماه ۱۳۸۹ صورت گرفت.

بر اساس شواهد و تاریخ شفاهی که از بزرگان منطقه نقل شده، تأسیس آن را به دوره محمد شاه قاجار نسبت می‌دهند. برخی نیز معتقدند در دوره بعدی، یعنی در زمان فتحعلی شاه قاجار، توسط حاج کوچک میرزا ملقب به صدر العلما ـ یکی از علمای درخش ـ این مدرسه علمیه تأسیس شده است. در دوره پهلوی اول تعطیل شد، با تعطیلی مدرسه علاوه بر زیان‌های معنوی و علمی که متوجه منطقه شد، موقوفات متعدد آن نیز به فراموشی سپرده و بخش‌هایی نیز توسط غاصبان سود جو به فروش رفت. این مدرسه پرورش دهنده علما و فضلای بزرگی در تاریخ درخش بوده که هر یک از آنها نقش مؤثری در توسعه و رونق علمی و فرهنگی درخش ایفا کرده اند. در زلزله سال ۱۳۴۷ قسمتی از مدرسه تخریب شد كه پس از این واقعه نسبت به مرمت و بازسازی آن اقدام شد.