این بنای تاریخی و پر معما شباهت بسیار زیادی به آرامگاه کوروش یعنی بنای پاسارگاد دارد. می گویند که در گوردختر بوشهر در واقع یا ماندانا، مادر کوروش و یا آتوسا خواهر این پادشاه بزرگ آرمیده است.
گوردختر را ابتدا باستان شناسی بلژیکی به نام لویی واندنبرگ که به ایران سفر کرده بود، در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی کشف کرد. البته واندنبرگ به خاطر تشابه این بنا به پاسارگاد، معتقد بود که گوردختر بوشهر در واقع قبر و آرامگاه جد کوروش کبیر که به چیش پیش و یا کوروش یکم معروف بود تعلق دارد. پس از واندنبرگ، علیرضا شاپور شهبازی پس از بررسی های فراوان آن را آرامگاه کوروش کوچک هخامنشی دانست. این حدس و گمان ها درباره ی این که در این آرامگاه با شکوه، ساکت و مرموز چه کسی آرمیده است از زمان های قدیم، زیاد بوده و پیدا کردن جواب درست آن در نظر خیلی ها بوده است.
در سال های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۲ در نهایت علی‌اکبر سرفراز بنای گور دختر بوشهر و جلگه ی بزپر را مورد بررسی و شناسایی قرار داد و بنای گور دختر را یا متعلق به شاهان اولیه هخامنشی و یا همسر ایلامی وی یعنی مادر کوروش کبیر شاه ایران دانست.
اما در این میان ۲ تا از حدس و گمان ها از بقیه بسیار قوی تر هستند. برخی می گویند که این بنا در واقع آرامگاه مادر و یا خواهر کوروش بزرگ است. به هر حال، اکثر محققان که این بنا را از نزدیک دیده و مورد مطالعه قرار داده اند، معتقد هستند که در این مورد که بنای گوردختر بوشهر متعلق به دوره ی سلسله ی هخامنشیان است، هیچ شک و ابهامی وجود ندارد اما؛ درباره ی این که این بنا مربوط به چه دوره ای از حضور سلسه ی هخامنشیان در ایران است و دقیقا مربوط به دوران حکمرانی کدام پادشاه یا شاهزاده ی این خاندان در ایران بوده است، نظریات متفاوت و متنوعی را تا به حال ارائه داده اند.
نکته ای که کاملا مشخص است این است که؛ از زمان داریوش بزرگ به بعد در دوره ی حکومت هخامنشیان شیوه ی تدفین تقریبا به یک شکل صورت می گرفته است و همه ی قبرها در بدنه ی کوه به صورت دخمه ای ایجاد می شده اند.
در واقع این دخمه ها دارای قبرهایی بوده اند که جسد افراد فوت شده در آن قرار می گرفته است که بعضی مانند آرامگاه داریوش دارای ۹ قبر و آرامگاه پادشاهان دیگر نیز به طور متفاوت دارای آرامگاه هایی به این شکل بوده اند و به این صورت می توان قبوری شبیه به گوردختر بوشهر را که یادگار دوران هخامنشی باشند را خیلی کم دید که البته شاخص ترین آن ها همین بنای پاسارگاد و گوردختر بوشهر هستند.
البته قضیه ی پاسارگاد از گوردختر بوشهر هم بسیار متفاوت تر است زیرا؛ اصل و فلسفه ی ساخت این آرامگاه برای کوروش بزرگ به شکلی بوده که سبک معماری و الگوی مذهبی غیر از پادشاهان دیگر را حفظ نماید. با این حال، نمونه ی چنین آرامگاهی در ایران تنها در منطقه ی پشت کوه برازجان در بزپر دیده می شود که از لحاظ معماری بسیار شبیه به هم هستند ولی آرامگاه کوروش در مقیاسی بزرگ تر و اختلاف اندکی در شیوه ی معماری آن نیز مشاهده می شود.
این دو بنا در واقع نشان دهنده ی این است که هر دو شخص دارای یک نوع مذهب و از لحاظ اعتقادی بسیار به هم نزدیک هستند که برای ساخت آرامگاه خود از دیگری وام گرفته شده است.
حال در این جا و درباره ی این بنا مبحث مهمی که وجود دارد این است که در زمان ادامه ی حیات سلسله ی هخامنشیان پادشاهی بعد از کوروش بزرگ و در زمان داریوش بزرگ، فرم آرامگاه ها با آرامگاه کوروش بزرگ کاملا فرق دارد و سبک ساختن آرامگاه شبیه آرامگاه کوروش دیگر تکرار نشده و این تنها سبکی است که در زمان کوروش بزرگ ساخته و متوقف شده است و نمی توان پنداشت که بعد از چند سال آرامگاهی شبیه به آرامگاه کوروش بزرگ در جلگه ی بزپر برای یکی از شاهزادگان هخامنشی ساخته شود و این در صورتی است که تمام شاهان هخامنشی از زمان داریوش به بعد سبک ساخت آرامگاه به شکل قبرهای دخمه ای استفاده شده است.
در نهایت و با استناد بر این شواهد این گونه به نظر می رسد که در نهایت آرامگاه گور دختر باید قبل از آرامگاه کوروش بزرگ ساخته شده باشد. به هر حال اگر بعد از آرامگاه کوروش این ساختمان ساخته شده بود، مطمئنا از لحاظ ساختار معماری بهتر از آرامگاه کوروش باید می بود و اینگونه و به صورت بسیار ابتدایی و ساده که در برش سنگ های آن می توان دید، ساخته نمی شد.
موقعیت:
گور دختر در دشت «میانکوهی پشت پَر» (که در گویش مردم منطقه بزپر نامیده می‌شود) در بخش ارم شهرستان دشتستان در استان بوشهر قرار دارد.
در خاور گور دختر نیز بقایای کوشک اردشیر ساسانی دیده می‌شود. از دیگر آثار دوره هخامنشیان در دشتستان می‌توان به کاخ چرخاب کوروش در یک کیلومتری جنوب غرب برازجان، کاخ سنگ سیاه و کاخ بردک سیاه در دشتستان اشاره کرد.
معماری و مشخصات:
این آرامگاه به سبک آرامگاه کوروش بزرگ اما در اندازه کوچکتر ساخته شده‌است و دارای سقفی شبیه آرامگاه کوروش بزرگ است. باستان شناسان تأیید کرده‌اند که این اثر متعلق به سال ۶۰۰ پیش از میلاد، دوره هخامنشیان است.
کل بنا از ۲۴ قطعه سنگ در ابعاد مختلف ساخته و به وسیلهٔ بست‌های دم چلچله‌ای به یکدیگر متصل شده‌اند. در ساخت این بنا مانند دیگر سازه‌های ساخته شده توسط معماران هخامنشی هیچگونه ملاتی به کار نرفته‌است. بر بالای این مقبره قسمتی فرو رفتگی شبیه به یک قاب وجود دارد که احتمالاً جایگاه قرار گرفتن کتیبه‌ای مربوط به آن بوده‌است. ارتفاع واقعی بنا چهارونیم متر است و در درون اتاقک بنا حوضچهٔ کوچکی وجود دارد.
مرمت و نگهداری:
آرامگاه کوروش جوان دراوایل دهه ۸۰ به دست تیم بهسازی (مرمت) به سرپرستی حسن راهساز به صورتی ویژه بهسازی و احیا شد که به گفته کارشناسان، پروژه گور دختر از جمله کارهای موفق این گروه مرمت‌گر بوده‌است. مرمت‌گران برای بهسازی و احیای آرامگاه ۲۴ قطعه سنگ بنا را پیاده کرده و برخی قطعات آن را که دچار رانش و جابه‌جایی شده بود اصلاح کرده یا با قطعات جدید سنگ جایگزین کردند.
یادگاری‌نویسی روی بنا و ساخت و ساز خانه‌های روستایی در حریم درجه یک وضعیت و شکل اسفباری به این محوطه تاریخی داده‌است. نخستین دست‌اندازی توسط اداره برق منطقه‌ای استان با نصب تیرک چراغ برق در فاصلهٔ چهار متری آن صورت گرفت. در سال ۱۳۹۱ گزارش شد در داخل این بنا مرغ و خروس و گوسفند نگهداری می‌شود.