تاریخچه موزه هنرهای تزئینی
در اوایل قرن یازدهم هـ.ق حدود ۴۰۰ سال پیش مقارن با سلطنت شاه عباس اول، احداث و جهت نگهداری لوازم سوارکاری و یراق آلات و مرکب های سلطنتی مورد استفاده قرار می گرفت .
عمارت رکیب خانه با انقراض حکومت صفویه متروک شد و بعدها در دوران قاجار به دستور میرزا ظل السلطان (فرزند ناصرالدین شاه قاجار) پس از انجام الحاقات و تعمیراتی به سبک و سیاق روز، به عنوان اندرونی اختصاصی «ظل السطان» مورد استفاده قرار گرفت .
در دوران پهلوی این ساختمان به اداره آمار و ثبت احوال اختصاص یافت و بار دیگر تغییراتی خصوصا در جبهه غربی آن صورت گرفت.
در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، پیرو مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، سازمان میراث فرهنگی کشور درصدد برآمد تا عمارت تاریخی «رکیب خانه » را مرمت و بازسازی نماید و از آن به عنوان یک مجموعه فرهنگی استفاده کند، لذا با صرف بیش از دو سال وقت و هزینه قریب به یک میلیارد ریال و با انتقال حدود چهار هزار اثر فرهنگی- هنری از موزه هنرهای تزیینی سابق تهران و سایر موزه های سازمان با تاییدات خداوند « موزه هنرهای تزیینی ایران » در ۲۹ مردادماه ۱۳۷۵ شمسی گشایش یافت و رسما فعالیت خود را آغاز کرد.
موزه هنرهای تزئینی ایران با فضایی به مساحت ۲۶۰۰ متر مربع و حدود ۱۲۰۰ متر فضای مفید نمایشگاه با در برگرفتن هفت بخش دایمی و با نگارخانه جانبی، هم اکنون صدها اثر نفیس هنری را جهت بازدید عموم علاقمندان عرضه نموده است.
موزه هنرهای تزیینی شامل مجموعهای از آثار هنری در زمینههای متفاوت است که امروزه در عمارت رکیبخانه (که در قدیمالایام کاخ چهارباغ در آن مستقر بود) نگهداری و نمایشگاههای مختلفی نیز به مناسبتهای گوناگون در موزه بر پا میشود که اکثر آنها در زمینه هنرهای اسلامی همچون خوشنویسی و نقاشی قهوهخانهای و… هستند.
برگردان وجه تسـمیه رکیب بــه معنـای رکاب و یراق آلات اسب است و چون در دوره صفوی این مکان جایگاه نگهداری وسایل و اشیاء اصطبل سلطنتی بوده، به رکیبخانه مشهور شده است.
این ساختمان زیبا دارای حیاطی است که فضای سبز دلنشینی با درختانی زیبا در میانه آن قرار گرفته و در پیرامون این حیاط مستطیلگونه تالارها و اتاقهای فراوانی جای دارد. همچنین این ساختمان دارای طبقات فوقانی نیز هست و در سمت راست گوشه شرقی آن نیز برج زیبایی بـه چشـم میخورد که علاوه بر استفاده از آن بهعنوان یک کلاه فرنگی، کاربردهای گوناگون دیگری نیز داشته است.
شاهنشین این مجموعه که اکنون دفتر موزه به شمار میرود از معماری و گچبریها و به ویژه آینهکاریهای بسیار دلپذیری برخوردار است و طبقات بالایی آن هم اکنون بهعنوان بخش اداری این موزه مـورد بهـرهبـرداری قرار میگیرد. در این موزه بیش از ۳۰۰۰ شئ تاریخی مربوط به دوران گوناگون به ویژه صفویه و قاجاریــه بـه چشم میخورد که در غرفههای زیبای آن با چیدمان مطلوبی در معرض دیــد عمـوم گردشـگران واقع شده است. همچنین این موزه از کتابخانه ویژه و تخصصی نیز برخوردار است که مورد استفاده دانشجویان، به ویژه دانشجویان رشتههای معماری، هنر و موزهداری قرار میگیرد.
بخشهای هفتگانه موزه
خط و کتابت
اولین بخش موزه هنرهای تزئینی، متبرک و مزین به مجموعهای از قطعات، اوراق و مجلدات قرآن کریم، محمد مومن ابهری، احادیث، کتب ادعیه و اشعار و … است که در طراز یزدی، شفیع تبریزی، میرعماد و دخترش گوهرشاد و … به نمایش گذاشته شده است.
انواع جلدهای چرمی به شیوههای مختلف از قبیل سوخت، معرق، ضربی، لاک و روغن مرصع و مذهب از آثار زمان دوم و محمدرضا امامی و … از جمله آثار این بخش است. سدههای اخیر توسط هنرمندانی چون محمد صادق خوانساری، وصال شیرازی، میرعلی هروی، محمد علی اصفهانی و … مکتوب شده است.
کتابهای خطی «زادالعمعاد» به قلم محمد هاشم لولوی اصفهانی، دیوان مصور امیرعلیشیر نوایی و کلیات سعدی مصور و مذهب و مرصع در زمره این آثارند. دیگر آثار نفیس خطی موجود در این بخش، قطعات خوشنویسی مختلف از سده هشتم هجری به بعد است. آثاری از استادان بزرگ خوشنویسی از جمله یاقوت مستعصمی، محمدرضا مجلسی، سلطان علی مشهدی، میرعلی و محیی هروی، منشی گنابادی، عبدالجبار اصفهانی، ابوتراب، هاشم اصفهانی، شاهزاده بهرام صفوی، عبدالرشید دیلمی، درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا کوچک.
آثار لاکی و روغنی
مجموعه زیبایی از انواع اشیاء لاکی و مذهب، قلمدان، جای طومار، جعبه، قاب آیینه، ترازو، سرچسبدان، جلد آلبوم و … آثار این بخش را تشکیل میدهند. این آثار از یادگارهای ارزشمند استادانی چون آقا صادق، میرزا بابای شیرازی سمیرمی، فتح الله شیرازی، آقا نجفعلی اصفهانی و … به شمار میروند که با نقشهای مختلف گل و مرغ تک چهره، صورتسازی، ترنج سر ترنج ، شکارگاه و فرهنگ عامه زینت یافتهاند.
آثار نگارگری
مجموعه متنوعی از آثار نگارگری ایرانی در سبک و شیوههای مختلف زینتبخش این سالن است. آثار شیوایی از مینیاتورهای مکتب هرات، اصفهان، تبریز و نگارههای تک چهره قاجار در کنار تصاویر آبرنگ و رنگ روغن و موضوعات مختلف تصویرگری کتاب، مجالس حماسی و ادبی، بزمی، فرهنگ عامه در این مجموعه به نمایش گذاشته شده است. تابلوی ارزشمند و نفیس «چوگان» اثر استاد حاج میرزا آقا امامی اصفهانی که به شیوه سوخت و معرق و مینیاتور روی چرم خلق شده است نیز از دیگر آثار این بخش به شمار میرود.
تابلوی مذهب تشعیری منحصربهفردی که توسط زینالعابدین مذهب تبریزی در سال ۱۰۰۸ هجری قمری ترسیم و به شاه عباس اول اهدا شده است نیز از دیگر آثار ارزشمند و نفیس این بخش است. سایر آثار به نمایش در آمده در این بخش متعلق به هنرمندان صاحب سبک و صاحب نامی چون آقارضا عباسی، محمد حسین طوطی، معین مصور بهزاد، مصور الملک، ملک الشعرا، صنیع الملک، حبیب الله ساروی، نادرالزمان، محمد مسیح و ابراهیم اصفهانی است.
آثار چوبی
در این بخش از موزه هنرهای تزئینی ایران، بیننده شاهد آثار نفیسی از صنایع هنری بر چوب مانند خاتمسازی، منبتکاری، مشبک و معرق است که نمونههای از آن عبارتند از: انواع قاب آیینه، گلچه کفش عروس، رحل و جعبه قرآن، زیر عمامه، قلمدان، جعبه آرایش، قاشق و ملاقههای دوغخوری، شربتخوری و … .
از آثار ارزشمند این بخش جعبه تمام منبت و قاب آیینهای است که با نقوش بسیار زیبای اسلیمی و گرفت و گیر توسط زین العابدین خوانساری در ۱۳ هجری قمری ساخته شده است.
آثار فلزی
مجموعه آثار فلزی این بخش مشتمل بر زیورآلات طلا و نقره، کمربند و قلاب کمر، قاب دعا، انواع قوطی، قفل و قلمدان، سرقلیان، قاب آیینه، باروتدان، انفیهدان، آفتابه و لگن، عود سوز، جامهای چهل کلید، خنجر، قیچی و چاقو و… است که به شیوه مختلف مشبککاری، ریختهگری، چکشکاری، ملیله و قلمزنی و ترصیع ساخته و با سنگهای گرانقیمتی تزئین شدهاند.
آثار تزئین منسوجات و قلمکاری
در این بخش منسوجات متنوع و کم نظیر از نمونههای دوره قاجار به نمایش گذاشته شده است. این آثار اغلب در مرکزیهای مهم بافندگی ایران یعنی اصفهان، یزد، کرمان و کاشان بافته شده است و انواع زری، ترمه، شال، مخمل ،اطلس، تافته و… که به صورت تابلو، لباس،کیسه پول، سفره قند، جای شانه، قلمدان، جای تربت، چارقد، سوزنی، سجاده، پرده ، رومیزی و… مورد استفاده قرار میگرفتهاند و به شیوه مختلف گلابتوندوزی، قلابدوزی، پولکدوزی، زغرهدوزی، مشبکدوزی، گل خامهدوزی، نقده دوزی و… زینت یافتهاند. از جمله آثار دیگر این بخش نمونههای نفیسی از قلمکاری ساخت اصفهان است که به شیوه نقاشی قالبزنی روی پارچه تهیه شدهاند. همچنین قالیچه معروف «بشریت» و «شکار چرخ» که بر اساس طرح زیبا و هنرمندانه مرحوم استاد عیسی بهادری بافته شده از آثار چشمنواز بخش بافتهها و رودوزیها به شمار میروند.
سفال و چینی
در این بخش آثار زیبایی از کریستالهای تراشدار با نقش افزوده و انواع شیشه (عطردان، پیاله) مربوط به سدههای ۳ تا ۶ قمری ساخت گرگان به معرض نمایش گذاشته شده است. میتوان لیوانهای شربتخوری مینای مرصعی را نام برد که زینتبخش این قسمت از موزه است.
کتابخانه تخصصی موزه
موزه دارای کتابخانه تخصصی است و بهطور متوسط حدود ۱۵۰۰ جلد کتاب هنر دارد. شرایط عضویت در موزه داشتن سابقه هنری–نمایشگاهی و تحصیلات هنری است.
برنامههای جانبی
این برنامهها شامل برگزاری نمایشگاههای مختلف هنری، برگزاری نشستها، همایشها، سخنرانیها و میزگردهای تخصصی، برپایی مراسم ویژه و یادبودها و… است.
بهطور کلی عمده فعالیتهای موزه برپایی نمایشگاههای مختلف هنری است. برپایی هر نمایشگاه دارای شرایط و ویژگیهای خاصی است. اساتید معروف در سطح شهر یا استان یا کشور بر اساس دعوت موزه و اعلام همکاری موزه اقدام به برگزاری نمایشگاه میکنند.
در این راستا گاهی نمایشگاههایی خارج از کشور بر اساس ارتباطات هنری مسئولان بر اساس طرحهای پیشبینی شده برپا میشود.
برخی ازنمایشگاه های برگزار شده
نمایشگاه حاج مصور الملک (تابلوی نقاشی)
نمایشگاه آثار مدال جهانی با ویژگی هنری
نمایشگاه آثار فلزی
نمایشگاه پرده های قاجاری
نمایشگاه تک نگار دولت مردان مشروطه و تصاویر
بزرگداشت کمال الدین بهزاد (آثار نقاشی)
نمایشگاه فرمان حکومتی از صفویه تا قاجار
نمایشگاه پوشاک ارامنه – رودوزی و پوشاک مجارستان با همکاری سفارت مجارستان
نمایشگاه گل و مرغسازی از صفویه تا قاجار
پنج قرن هنر خوشنویسی در ایران از سده هشتم تا سیزدهم ه.ق
عاشورا به روایت نقاشیهای قهوه خانهای و پردههای قلمکار نقاشی
مجموعه تابلوهای نقاشی تک چهرههای رجال قاجار و جنبش مشروطیت
نسخه و قطعات خطی کلام الله مجید، احادیث و ادعیه
برگزیده آثار خوشنویسان از قرن هشتم تا سیزدهم ه.ق
نگارگری ایرانی از قرن نهم تا ۱۳ ه.ق
زری بافی از دوره صفویه تا کنون
آثار شکسته نویسی خوشنویسان (متقدمین)
آثار شکسته نویسی خوشنویسان معاصر (اصفهان)
پردههای رودوزی سنتی از دوران صفویه و قاجار
سفالینههای دوران اسلامی