کوروش دوم، کوروش بزرگ یا کوروش کبیر، بنیانگذار و نخستین شاه شاهنشاهی هخامنشی بود که به مدت سی سال، در بین سالهای ۵۵۹ تا ۵۲۹ پیش از میلاد، بر نواحی گستردهای از آسیا حکومت میکرد. آرامگاه کوروش کبیر، مهم ترین اثر مجموعه پاسارگاد است که از سال ۱۸۲۰ به بعد به عنوان آرامگاه کوروش شناسایی شد. فاصله مجموعه پاسارگاد از تخت جمشید حدودا ۷۵ کیلومتر است. مقبره کوروش، فرازندهترین و در عینحال سالمترین بنای پاسارگاد است. مقبره کوروش، این سازه باشکوه طرحی بسیار باوقار، گیرا، متوازن و متناسب را عرضه میدارد.
مقبره کوروش کبیر که آرامگاه کوروش دوم هخامنشی ملقب به کوروش بزرگ یا کوروش کبیر است، بنایی بیپیرایه ولی با معماری منحصربهفرد، در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب غربی کاخهای پاسارگاد است. مقبره کوروش همچون گوهری از همه سوی دشت مرغاب پیداست (دشتی که آرامگاه کوروش و مجموعه پاسارگاد در آن قرار دارد). آرامگاه کوروش در سال ۲۰۰۴ میلادی به عنوان زیر مجموعه پاسارگاد تحت شماره ۱۱۰۶ در میراث جهانی یونسکو ثبت شدهاست.
مقبره کوروش کبیر تنها بنایی در پاسارگاد است که توصیف آن در منابع یونانی آمدهاست. مقبره کوروش در عین سادگی بسیار زیبا و چشم گیر است و در زمان حیات کوروش بزرگ به دستور وی ساخته شده است. بنای مقبره کوروش با تکنیک و مهندسی دقیق اجرا شده به گونه ای که پس از گذشت ۲۵ قرن هنوز استوار و پابرجاست.
پس از کشته شدن کوروش بزرگ در جنگ با ساکاها یا ایرانیان شمالی، جسد وی را مومیایی کرده و درون تختی از زر نهاده و اشیای مهم سلطنتی و جنگی او را در کنار وی گذارده بودند. در حمله اسکندر مقدونی، یک شخص در این آرامگاه را شکسته و اشیای آن را تاراج کرده و کالبد را گزند رسانده بود. در گذشته بنای آرامگاه میان باغ های سلطنتی قرار داشت و از سنگ های عظیم که طول بعضی از آنها به هفت متر می رسد، بنا شده بود.
آرامگاه کوروش در همه دوره هخامنشی مقدس به شمار میآمده است. این امر باعث گردیده که در دوران اسلامی هم این تقدس حفظ شود. اما تعبیر اصلی بنا دیگر مشخص نبودهاست و از سوی دیگر مردم هم ساختن بناهای با عظمت سنگی را خارج از قوه بشری میدانستهاند و به حضرت سلیمان که دیوان را برای کارهای دشوار در خدمت داشتهاست، نسبت میدادهاند. به همین جهت آرامگاه کوروش را هم از بناهای آن حضرت میشمردند و آن را به مادر او نسبت میدادند و “مشهد مادر سلیمان” میخواندند.
با این حال و علیرغم گذشت بیش از ۲۵۰۰ سال از عمر بنای مقبره کوروش و پشت سر گذاردن زمینلرزهها و حادثههای دیگر طبیعی و انسانی، بنای مقبره کوروش بزرگ همچنان سالم و پایدار و استوار بر جای مانده و نشانهای از توانمندیها و شایستگیهای معماران، دانشمندان و صنعتگران ایرانی در ایران باستان میباشد.
