معبد داش کسن سلطانیه یکی از معروفترین بناها از دوران ایلخانیان و نمایانگر هنر ایلخانیان است. بعد از حملات وحشیانه مغول ها به ایران و بین النهرین، دوره ای جدید در هنر ایلخانی آغاز شد.
در این دوره کتاب‌هایی ادبی مثل کلیله و دمنه٬ شاهنامه فردوسی و مانند آنها بارها رونویسی شد. همین آثار باعث ایجاد نقاشی‌هایی شد که روشنگر شیوه نقاشی این دوره است. تاثیر آشکار نقاشی چینی و وارد شدن عناصر تصویری چینی در آثار هنری ایران از نکات مهم در این عهد بود. این عناصر در نقاشیهای عهد ایلخانی به خوبی هویداست.
در زمان ایلخانان، به فرمان محمد خدابنده ملقب به سلطان الجایتو، سنگ تراشان و هنر مندانی بسیاری از سرزمین چین به ایران آمدند تا یکی از ظریف ترین سنگ تراشی های دوران ایلخانی به نام معبد داش کسن را در زنجان ایجاد کنند. پس از مرگ ارغونشاه، الجای خاتون خواهر سلطان محمد خدابنده ساخت معبد را دوباره آغاز کرد ، ولی به پایان نرسید.
مجموعه داش کسن در جنوب شرقی قریه ی “ویر” در سینه کش ارتفاعات محلی سلطانیه زنجان واقع شده است. این معبد در سنگ کوه با ابزار فلزی در دوران اسلامی تراشیده شده است. معبد داش کسن یکی از بی نظیرترین معابد سنگی ایران است؛ معبدی با طرح اژدها که وقتی گردشگران آن را می بینند تصور می کنند با معبدی چینی روبرو هستند. بد نیست بدانید عبارت “داش کسن” به معنای “سنگ بُریده شده” است.
در مجموعه داش کسن، سه غار نسبتا عمیق در دل کوه کنده شده است. از جمله نقش های این کنده کاری ها، می توان به دو تصویر اژدها که در مقابل یکدیگر به شکل قرینه حک شده اند اشاره کرد. در ساخت این معبد، همواره پیروی از تقارن طولی مد نظر بوده و این تقارن در کلیه بخش های معبد به چشم می خورد. بنابراین، محوطه تاریخی داش کسن را می توان در ردیف آرامگاه های دوره ایلخانی نیز طبقه بندی کرد.
می توان گفت ظهور و پیدایش این معبد صخره ای با توجه به شکل معماری چلیپایی و همچنین وجود فضاهایی مانند مهرابه های مهرپرستان به سده های اول و دوم میلادی بازمی گردد و از سوی دیگر نحوه پرداخت نقوش آن متاثر است از اوضاع اجتماعی ایران قرن هشتم قمری.
