مسجد امام کجاست؟
مسجد سلطانی که به نامهای مسجد شاه و مسجد امام نیز شناخته میشود، در مرکز شهر سمنان قراردارد و یکی از مهمترین و زیباترین بناهای تاریخی سمنان است. این بنا نمونه کامل مسجد چهار ایوانی و معرف معماری عصر قاجار است. مسجد امام در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی توسط حاج سید حسن از علمای بزرگ شهر سمنان و در دوره فتحعلی شاه قاجار و به همت حاج سید حسن حسنى جد سادات شریعت پناهى احداث شده است و هزینههای آن از مصادره اموال ذوالفقارخان، حاکم جبار وقت سمنان تامین شده است. برای ساخت این بنای زیبا، از معماران مطرح آن زمان ایران مانند استادی صفرعلی معمار استفاده شد. به گفته صنیعالدوله در کتاب مطلعالشمس، کاشیکاری بنا توسط استاد علیاکبر کاشانی انجام شده و بنّای آن حاج سید حسن مباشر بوده است.
معماری مسجد امام سمنان
مسجد امام دارای چهار در بزرگ ورودی از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی است. درِ شمال غربی به دالان درازی باز میشود که پایان آن به تکیه پهنه ختم میشود. درهای شمال، جنوب و شرق دارای هشتی، دالان و دهلیز هستند. بالای درهای شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین با پشت بغلهای کاشیکاری شده وجود دارد. در هشتیهای شمالی، جنوبی و شرقی تاقهای آجری گنبددار با طاقنماهای متعدد با لچکی کاشی کاری شده مشاهده میشوند.
در پیشانی درب شمالی کتیبهای از کاشی لاجوردی وجود دارد که روی آن نوشته شده: «این بنای رفیع به دست حسین ایلیاء اصفهانی کاشی ساز و استاد فرج الله معمار سمنانی و به سعی آقای معصومی تعمیر و مرمت شد فی رمضان المبارک ۱۳۶۸ شمسی.» همچنین کتیبهای از سنگ مرمر به چشم میخورد که در آن نصف قصیدهای از محمدحسن خان کاشانی (عندلیب) با مضمون تاریخ بنای مسجد و ستایش فتحعلی شاه قاجار آمده است. نکته قابل توجه اینکه نصف دیگر این قصیده در قالب کتیبهای مرمر در بالای در جنوبی نصب شده است.
ایوان غربی به ارتفاع ۵/۱۹ متر، مفصلتر و زیباتر از ایوانهای دیگر ساخته شده است و کاشیکاری و کتیبههای زیبایی دارد که خوشنویش کتیبهها را محمدحسین اصفهانی معرفی میکند. در پشت ایوان غربی، مقصوره زیبا به ارتفاع ۲۱ متر قرار دارد. در بالای این مقصوره گلدستهای وجود دارد که شامل گنبدی کوچک و ساقۀ هشت ضلعی بلند است. گنبد ابن بخش با کاشیکاری شده و منقش به سوره مبارکه لااقسم به رنگ سفید و خط ثلث عالى است که در متن لاجوردى نوشته شده است. سطح داخلی گنبد نقاشی شده است. در همین مقصوره و در زیر گنبد، منبرى از سنگ مرمر با یازده پله در کنار محراب وجود دارد. در طرفین این ایوان دو منار بنا شده که تا نزدیک بالای ایوان رسیده ولی ناتمام مانده است.
ایوان شرقی مسجد امام به ارتفاع ۵/۱۸ متر دارای شکوه کمنظیری است. بر بالای این ایوان، گلدسته ای زیبا به صورت طرح شش ضلعی، با پوشش هرمی شکل و نرده مشبک و چوبین خودنمایی میکند. صحن وسیع مسجد، مربع و به طول ۶۲ قدم است. در طرفین ایوانها و چهار گوشۀ صحن، چهار مهتابی بزرگ با اتاقها و تعدادی حجره وجود دارد و در زیر آنها شبستانهایی با پنجرههای مشبک آجری لعابدار ساخته شده است. در صحن مسجد چهار باغچه و یک حوض بزرگ وجود دارد که در قدیم به مسیر اصلی آب محلههای ناسار و اسفنجان متصل بوده است. این بنا به تاریخ ۳۰ خردادماه ۱۳۵۸ به شماره ۲۵۷ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
مسجد تاریخانه کجاست؟
مسجد تاریخانه از آثار باستانی استان سمنان است که بر اساس تحقیقات انجام گرفته ساخت اولیه این بنا به دوران پیش از اسلام برمیگردد. این بنا که به گمان بسیاری قدیمیترین بنای مذهبی ایران یا در شمار قدیمیترین بناهای اسلامی در ایران است، قبل از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعدا به مسجد تبدیل شده است. تجدید بنا و مسجد آن مربوط به قرن دوم هجری است و اسلوب ساختمان آن نیز به سبک بناهای دوره ساسانیان است. این بنا در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از کهنترین نمونههای مساجد اولیه در ایران است.
خاورشناسان و مستشرقان بسیاری به ابعاد هنری و معماری “تاریخانه” اشاره کردهاند از آن جمله “شارق احمد پاکستانی”، نویسنده مقالهای تحت عنوان “تاریخانه معبد ساسانی” به رشته تحریر درآورده که در کتاب شناسی ایرج افشار به آن اشاره شده است و نیز “آندره گدار فرانسوی” در کتاب خود تحت عنوان “آثار و بناهای ایران” به موضوع تاریخانه میپردازد و “ارنست کونل” در کتاب هنر اسلامی خویش ترجمه مهندس هوشنگ طاهری صفحاتی از کتاب خویش را اختصاص به تاریخانه میدهد.
تاریخچه مسجد تاریخانه سمنان
در خصوص تاریخ گذاری این مسجد، اتفاق نظر وجود دارد و همگی آن را به اواسط قرن دوم هجری منتسب میکنند. “آرتور پوپ”، ساخت این مسجد را به سالهای بین ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری (۷۵۰-۷۸۶ م) منتسب میکند، محمد کریم پیرنیا بنای آن را به سال ۱۶۰ هجری و برخی محققان دیگر نیز بنای آن را به اواسط قرن دوم هجری متعلق میدانند. ” گدار” باستان شناس برجسته درباره این مسجد چنین نوشته است: ” از نمونه بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است، یعنی مقدم بر دورهای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکل یافته است، دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است.
مسجد تاریخانه دامغان، یکی از کهنترین ساختمانها در شیوه خراسانی است. بار بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمانها و کاخهای سروستان و فیروزآباد است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستوندار است که بعدها در آن تغییراتی دادهاند، برای نمونه، دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگتر شده است. نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوسهای مازهدار(بیضوی) طاقها به قوسهای تیزهدار(جناغی) تبدیل شدهاند. البته پاکار قوسها (جایی که طاق شروع میشود)، تغییری نیافته است. هنوز قوسهای مازهدار (بیضوی) کهن، در ساختمان دیده میشود که نشان دهنده اصالت آن است.
بنا به توصیف مؤلف “مرآه البلدان”، در قرن سیزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از این بنا باقی مانده بود. نویسنده تاریخ قومس میگوید که میرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی با کمک مالی مردم، طاقهای مسجد را بازسازی کرد، اما در این بازسازی، حالت اولیه طاقها را تکرار نکردند و آنها را به روش معمولی در آن روزگار ساختند. او میگوید که از سمت شمال غربی، سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر به شبستانهایی باز میشده که اکنون خراب شدهاند.
معماری مسجد تاریخانه سمنان
عناصر تشکیل دهنده مسجد تاریخانه عبارت از یک حیاط مربع است که در سمت قبله یک تالار ستون دار و در سه قسمت دیگر آن یک ردیف رواق ساخته شده است. تالار ستوندار آن، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است، به نحوی که ناو وسطی که شامل محراب و منبر است، عریضتر از ناوهای طرفین خود است که بیانگر مراحل اولیه شکلگیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است. این مسجد در وسط دارای صحن بازی به ابعاد ۷۲,۲۶ متر طول و ۷۲.۲۵ متر عرض است که دور تا دور آن را فضاهای طاقداری فرا گرفته است، بدین ترتیب که ۲۲ دهنه طاق به این صحن باز میشود.
ورودی مسجد تاریخانه از جناح طولی شرق است. پوشش مسجد، با طاقهای گهوارهای بر روی قوسها و ستونهای مستحکم صورت گرفته است. امروزه طاقهای گهوارهای مسجد فرو ریختهاند، ولی در فرم اصلی قابل مقایسه با طاقهای گهوارهای مسجد جامع فهرج بودهاند. برای نگهداری طاقها، ستونهای عظیمی از آجر بر پا شده که توسط قوسهایی به همدیگر و به دیوار وصل شدهاند. بر روی این قوسها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهوارهای را بر آن سوار کردهاند.
قوسهای بالای ستونها با فرم بیضی از جر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شدهاند. برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوسها به ستون و دیوار از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار میگرفته، از دهانههای دیگر عریضتر و بلندتر ساخته شده است. به این ترتیب علاوه بر سنت معماری دوره ساسانی به مرکز و جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی داده شده است، ستونهای این مسجد مدور به قطر ۱۶۰ سانتیمتر و محیط ۹۰,۴ تا ۹۷.۴ متر است و ارتفاعش از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، ۲۸۴ سانتیمتر و تا پشت بام ۶ متر تمام شده است. هر ضلع از آجرهای مربع این ستونها ۳۴ و ضخامت آنها ۵.۷ سانتیمتر است که به طور متناوب – به پیروی از آجر چینی دوره اشکانی و ساسانی – افقی و عمودی روی هم چیده شدهاند. همچنین این ستونها کاملا قابل مقایسه با ستونهایی است که در تپه حصار دامغان از یک کاخ ساسانی خاکبرداری شده است.
قسمت پایین بعضی از ستونها(در کاخ ساسانی) که از آجرهای مربع (۳۵*۳۵*۸ سانتیمتر) ساخته شده، نشان میدهد که آجرها به طور متناوب عمودی و افقی به قطر ۷۹,۱ متر روی هم قرار گرفتهاند و با دقت در ابعاد اندک تفاوتی بین این دو بنا به نظر میرسد، از جمله اینکه قطر ستونهای تاریخانه که با اندود نازکی پوشیده شده،۶۰.۱ متر است که اگر تزیین نسبتا ضخیم ستونهای کاخ دامغان را در نظر بگیریم، هر دو مساوی خواهد بود.
در بخش غربی مسجد، بناهای وابستهای وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفتهاند. از جمله این بقایا میتوان به یک مناره با مقطع چهار گوش اشاره کرد که در کنار مسجد بوده و ۵,۶ متر مربع وسعت داشته است. در کنار این مناره در دوره سلجوقی مناره دایره شکل دیگری ساخته شده که دارای کتیبهای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی بوده و نام بانی آن “بختیار فرزند محمد” و تاریخ ساخت آن – ۴۲۰ ه. ق – ذکر شده است.
ارتفاع کنونی این مناره ۲۶ متر است و ۸۶ پله دارد. محبط آن در پایین ۱۳ متر است که به تدریج از آن کاسته میشود و در بالا به ۸,۶ متر میرسد. آجرهایی که در ساختمان این منار به کار رفته، ۴ تا ۵.۴ سانتیمتر قطر و ۲۲ سانتیمتر طول و عرض دارند و آجرهایی که در تزیینات خارجی مصرف شده به طول و عرض ۱۷ یا ۱۷.۵ و ضخامت ۳.۵ سانتیمتر است، مسجد تاریخانه دامغان جزء اولین مساجد ایران است که در آن مناره ساخته شده است. ساخت این مناره میتواند به تاثیر از مناره مساجد عراق باشد، هر چند ممکن است آنها خود متاثر از معماری دوره ساسانی باشند.
صحن مرکزی این مسجد سنگ فرش یا آجر فرش نشده و تنها با مادهای آهکی یا گچی پوشیده و کوبیده شده است . این صحن با هیچ پلهای از صفههای طاقدار جانبی متمایز نمیشود و این از ویژگیها و سادگیهای مسجد است. در این مسجد، از خشت و آجر در کنار هم استفاده شده است. از آجر برای قوسها و ستونها و از خشت برای ساخت دیگر قسمتهای مسجد استفاده شده، همچنین در قوسهای مسجد از چوب، برای استحکام و اتصال استفاده شده است. ضمن اینکه گچبری اندود سطوح مختلف نیز جلوه دیگری به آن داده است.
مسجد جامع سمنان
مسجد جامع سمنان بنایی بسیار کهن و با ارزش در سمنان است. در طول زمان تغییرات و تحولات زیادی در این مسجد بوجود آمدهاست، اما هماکنون در آن آثار دوران سلجوقی و تیموری دیده میشود. عقیده بر این است که این مسجد در قرن نخست هجری و بر روی خرابههای آتشکده بنا شده است. مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است. سبک معماری این بنا، به شیوه معماری آذری میباشد.
تاریخچه مسجد جامع سمنان
صنیع الدوله در کتاب مرآت البلدان در این باره مینویسد: در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ایشان فرمودند که از کوفه تا بخارا ۱۰۰۱ مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی این شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند، مانند گنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجهوند را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظامالدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغونخان بنا نمود و چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت. مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرفالدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا کردهاست.
مناره سلجوقی مسجد جامع سمنان
مناره مسجد جامع سمنان یکی از منارهای تاریخی ایران متعلق به دوره سلجوقیان به شمار میرود که در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر میباشد و از روی بام به ارتفاع ۲ متر کتیبهای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شدهاست. این بنا قدیمیترین منار جنبان ایران میباشد در مرکز این منار محوری چوبی قرار دارد که با تکان دادن آن کل منار حرکت میکند.
مسجد جامع زاوقان سمنان
مسجد جامع زاوقان مربوط به دوره ایلخانی است و در سمنان، محله زاوقان، مابین مزارع و باغات واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۵۸۲۶ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این مسجد در شمال محله زاوغان سمنان و در میان باغ های سرسبز واقع شده است . این مسجد که از بناهای قرن دوم هجری و مربوط به دوره تسلط علویان در این سرزمین است . به همت سید ضیاءالدین محمد فرزند و جانشین سید ضیاءالدین علی صالح پسر عبیدالله بن حسین اصغر بن امام زین العابدین (ع) بنا شده است. مصالح ساختمانی که در این مسجد به کار رفته آجر، گچ، سنگ و خشت خام است . مسجد جامع زاوقان شامل ایوانی بلند است که ارتفاع آن بیش از ده متر است و رو به مشرق قرار دارد. ایوان این مسجد خراب شده است اما آنچه از این مسجد باقی مانده است قوس بلند ایوان و تزئینات آجری با مربع های کوچک و بزرگ تو در تو می باشد.
