مراسم نخل گردانی یزد در میدان امیرچخماق یزد برگزار میگردد. در روز عاشورای حسینی هنگامی که وارد میدان تاریخی امیر چخماق می شوی، سیل عظیمی از جمعیت سیاه پوش را میبینی که با احترام ناظر صحنه ای هستند. بانوان و مردانی که با چشمانی گریان با صدایی آرام نجوا می کنند و گاه از میان ناله ها فریاد “یاحسین” شنیده می شود. مردم یزد، به مراسم نخل برداری بسیار معتقدند تا آنجا که با دیدن آن، درود می فرستند و خود را با آن متبرک می کنند. نذر برای نخل از آداب مرسوم یزدیهاست که برای اموری چون برآورده شدن حاجات، رفتن به زیر نخل و… انجام می شود.
تعریفی که در لغت نامه دهخدا برای نخل آمده این چنین است : ” نخل یعنى تابوت بزرگ و بلندى که بر آن خنجر، شمشیر و پارچه هاى قیمتى و آینه ها بسته است و در روز عاشورا با عنوان تابوت امام حسین علیه السلام حرکت داده مى شود و چون شبیه درخت خرما ساخته مى شود، به آن نخل می گویند.” بنا بر این تعریف، نخل نمادی از پیکر مطهر امام حسین (ع) و نزیینات آن مثل خنجر و شمشیرهای تمثیلی از ضرباتی است که به بدن امام (ع) از سوی سپاه دشمن اصابت کرد.
اسکلت چوبى اتاق مانندى که در ایام عزادارى دهه اول محرم و در آستانه روز عاشورا به وسیله پارچه هاى الوان، آینه، چراغ، شیشه هاى رنگى، چوب، فلز و امثال آن تزیین مى شود را نخل میگویند. نخل را در مراسم عزاداری سیدالشهدا بر دوش خود حمل می کنند و همراه آن به عزاداری و نوحه خوانی می پردازند.
مراسمی باشکوه که نخلی بزرگ را در میان میدان، جوانان و مردانی تنومند بر روی دوش نهاده و آن را حمل می کنند. نخل بسیار بزرگ و سنگین وزن است و معمولا از چوب درخت گردو ساخته می شود آنچنان که چندین مرد قوى باید آن را از زمین بر دارند و بر دوش خود حمل کنند. مراسم نخل برداری با یک نظم خاص اجرا می شود و با هدایت یک شخص به عنوان سردسته و نوای “یا حسین” آن را جابه جا می کنند. اگر نخل برزگ و سنگین باشد هر جبهه از نخل مربوط به یک یا چند محل می شود که در هنگام به حرکت در آوردن باید در جبهه مخصوص خود قرار گیرند و نخل را هدایت کنند.
افراد با پای برهنه داخل قسمتهای خالی چوبهای حمال قرار می گیرند و یکی از سادات باتجربه رهبری هدایت نخل را به عهده می گیرد و با فرمان او و ذکر “یا حسین” مسافتی که از قبل تعیین کردند را طی می کنند و دوباره به جایگاه خود باز می گردند. در هنگام حرکت نخل، یکی، اذان می گوید و دیگری، اشعار حماسی یا ابیاتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می خواند. این مراسم غروب عاشورا، پس از شام غریبان به اتمام می رسد و نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان برمیگردانند و به سوگواری و عزا می پردازند.
یزدی ها معمولا نخل را بعد از اذان ظهر عاشورا به حرکت در می آورند به نیت زمان شهادت امام حسین (ع) که بعد از اقامه نماز ظهر و عصر رخ داد.دو نخل بزرگ در یزد وجودارد که یکی مربوط به نخل “میدان بعثت”، “میدان میر چقماق” یا نخل “حسینیه شاه ولی” شهر تفت با یازده متر ارتفاع، می باشد. در محل های مختلف، نخل برداری در زمانهای مختلف صورت می گیرد. مثلاً در محله “کوچه بیوک” یزد در صبح عاشورا، در “خیر آباد” در یک ساعت به ظهر عاشورا، در “اشکذر” نیز در عصر عاشورا و در سایر جا ها نیز کمابیش در همین ساعات، نخل برداری صورت می گیرد.
مراسم ویژه سوگواری سیدالشهدا به عنوان یکی از فرهنگهای ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.
