طاق شیرین و فرهاد کجاست؟
طاق شیرین و فرهاد که خاص دوران تاریخی ساسانیان است در استان ایلام، شهرستان ایوان، بخش زرنه، روستای چهل زرعی در داخل تنگهای موسوم به تنگه کوشک قرار دارد. بنای تاریخی شیرین و فرهاد به لحاظ تاریخی و به ویژه شیوهی معماری منحصر به فرد خود از نظر مطالعات باستان شناسی بسیار با اهمیت است. این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۹۶۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
موقعیت طاق شیرین
طاق شیرین در پای دامنهٔ شرقی ارتفاعات صخرهای از نوع سنگهای لاشهای قرار گرفته است و در طول سالهای دراز به علت قرارگیری در مسیر فرسایش صخرههای متلاشی شده در زیر تلنباری از خاک و شن مدفون گردیده بود، طاق شیرین در نخستین فصل مرمت بنا در سال ۱۳۷۹ طی برنامهای پژوهشی و مرمتی از زیر خاک بیرون آورده شد. نوع معماری طاق شیرین و فرهاد، نوع مصالح به کار رفته در بنا، شمار اندک این بناها در کشور، قرار گرفتن بر سر یکی از راههای فرعی و میانبر از عراق به کرمانشاه و از همه مهمتر تفاوت در شیوه ساخت این اثر با بناهای مشابه و هم عصر و ناشناخته بودن اثر، از خصوصیات این بنا بشمار میآیند.
پیشینه نام
بر پایه افسانههای محلی، ساختمان طاق را فرهاد در مدت نیم روز برای استراحت شبانه شیرین ساخت. به همین دلیل اکثر مردم محل بخصوص افراد مسن این بنا را طاق شیرین میخوانند.
ویژگیهای معماری طاق شیرین و فرهاد
اساس این بنا طاقی سنگی با پلانی مربع شکل است. طاق شیرین یک اتاقک نیمه زیرزمینی است به طول ۳۲۰ سانتیمتر و عرض ۲۹۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر از کف طاق؛ که در سطح تحتانی دیوار شمالی آن دریچهای با پوشش بدون دور (تخت) به ابعاد ۱۰۰ × ۱۴۵× ۶۴ سانتیمتر تعبیه شده است.
ورودی بنا در بخش جنوب شرقی با پوشش بدون دور (تخت) و به ابعاد ۱۲۵ ×۱۳۰ ×۸۰ سانتیمتر است. شیوه ساخت اتاق شیرین با دیگر بناهای هم عصرش متفاوت است، بدین صورت که ابتدا محل احداث بنا در شیب طبیعی کوهپایه انتخاب، سپس سطح شیب دار را رو به شرق برش داده و بیش از نیمی از بنا را در درون برش ایجاد شده ساختهاند. تنها بخش بیرونی بنا شامل سقف پلکانی و دو طرف درگاه دارای منظر بیرونی است.
دیوارهای طاق شیرین در سه جهت شمال، جنوب و غرب محصور در برش احداث شدهٔ تپه است، بصورتی که بخش تراش خوردهٔ سنگها در نمای داخلی و بخش نتراشیده در برش دیواره قرار گرفته است. مصالح ساخت این بنا را تماماً سنگهای حجیم تراش خورده تشکیل داده که به صورت خشکه چین و بدون ملات و به صورت رج رج بر روی هم قرار گرفتهاند. برش دادن تپه نیز بخاطر وضعیت ساخت بنا و جلوگیری از ریزش آن بوده است.
سازندگان بنا پس از احداث دیوارها، با یک حرکت دقیق و محاسبه شدهٔ هندسی و معماری در ارتفاع ۱۱۰ سانتیمتر خیز طاق را شروع کرده، و پوشش بنا را با قرار دادن سنگهای تراش خورده به صورت عمود در کنار هم به صورت طاق گهوارهای یا آهنگ در ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر بوجود آوردهاند. در بنا طاق مذکور، معماران با بکار بردن تنها ۱۷۵ قطعه سنگ تراش خورده، دیوارها و طاق گهوارهای را احداث نمودهاند. سنگهای بکار رفته در بنا در هر رج، در ارتفاع یکسان و در یک خط تراش خوردهاند.
سنگها با طولهای متفاوت بدون ملات، زبانه یا چفت و بند بر روی هم قرار گرفتهاند. بزرگترین قطعه سنگ بکار رفته در این بنا، در سردر در ابعاد ۷۲ × ۵۵ ×۱۳۲ سانتیمتر و کوچکترین آن به ابعاد ۲۶ × ۲۴ سانتیمتر در دیواره بنا بکار رفته است. بنای طاق در فضای داخلی کاملاً یکنواخت، ساده و بدون هرگونه تزئینی است. در سطح داخلی بنا در حال حاضر کفی موجود نمیباشد؛
تنها بخش نعل درگاهی با پوششی از سنگهای تخت لاشهای از جنس صخرههای بالا دست بنا پوشیده شده است. برای کشف کف احتمالی بنا، گمانهای درضلع شمال غربی سطح داخلی و در مجاورت دیوارهای شمال و غرب ایجاد گردید، اما اثری از کف بدست نیامد. براساس شواهد موجود، احتمالاً کف بنا را چون نعل درگاهی از سنگهای لاشهای تخت کف سازی نموده بودهاند. کف کنونی بنا شامل شن و خاک به صورت فشرده و کوبیده شده است.
آنچه که شیوهٔ معماری طاتق شیرین را منحصر به فرد نموده، طراحی پشت بام تاق به صورت مسطح و یکنواخت به جای فرم هلالی است. پشت بام پلکانی بنا پیش از خاکبرداری، در زیر لایههایی از خاک و شن مدفون بود. پس از خاکبرداری و پاکسازی این قسمت، بخشی کوچک ولی در عین حال با اهمیت شامل سه قطعه سنگ در دو ردیف (سنگهای رج اول و دوم پشت بام) بدست آمد. با الگو گرفتن از این بخش و بررسی دقیق سنگهای جمعآوری شده در حین خاکبرداری، دیگر بخشهای پشت بام بازخوانی و احیاء گردید. با بازخوانی و احیاء پشت بام بنا مشخص شد که دور تا دور پشت بام بنا، یک مربع کامل در حاشیه طاق گهوارهای به ابعاد ۵۳۰ × ۵۳۰ سانتیمتر و در ارتفاع ۱۸۰ سانتیمتر ساخته شده، به صورتی که پوشش پلکانی شامل چهار پله بر روی هم قرار گرفتهاند.
در ردیف دوم و سوم پلکان، سنگها نسبت به ردیف زیرین ۱۹ تا ۲۰ سانتیمتر به طرف داخل عقب نشینی دارند. این فاصله در هر دو ردیف با قلم شانهای در یک خط افقی به صورت سرتاسری ایجاد شده است. در ردیف چهارم که آخرین ردیف است، ضمن رعایت همه موارد مذکور از سنگهای بزرگتری استفاده شده است، با این تفاوت که عقب نشینی این ردیف از سنگها تنها ۵ سانتیمتر است. علاوه بر این، سنگهای ردیف آخر دارای آب پرهای حجاری شده، پردازش شده و صیقل داده شده است. در سطح فوقانی این ردیف از سنگها، آثار بستهایی فلزی از نوع دم چلچلهای دیده میشود که با هدف تثبیت سنگها و استحکام پشت بام بنا تعبیه شده بوده است.
در بخش غربی پشت بام به فاصلهٔ ۱۵۰ سانتیمتر از پلکان ردیف اول و در مجاورت برش ایجاد شده در تپه، برای پیشگیری از ریزش دیوارهٔ برش تپه، فرسایش خاک، و مدفون شدن ساختمان، دیواری به طول ۸ متر و ارتفاع ۱۵۰ سانتیمتر در جهت شمال به جنوب با استفاده از قلوه سنگ رودخانهای و ملات شفته احداث گردیده است. این دیواره نیز در بخشهایی آسیب دیده بود که بازسازی و مرمت گردید.
