ایلام در یک نگاه
شهر ایلام در مرکز استان ایلام، یکی از شهرهای غربی ایران است که از نظر تاریخی بسیار حائز اهمیت است و مساحتی برابر با ۶۷/۲۱۲۸۰۴ هکتار دارد. ایلام بعد از کرمانشاه و سنندج سومین شهر بزرگ کردنشین است. ایلام طبیعت بسیار زیبایی دارد و روستاهای این شهر بزرگ، پر از مناظر بکر و دیدنی است. نام ایلام در شهریور ۱۳۰۷ به ثبت رسید و در سال ۱۳۵۲ ایلام به عنوان استانی مجزا از کرمانشاه رسمیت پیدا کرد.
ایلام کجاست؟
استان ایلام (به کردی: پارێزگای ئیلام) یکی از استان‌های کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیه‌ای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفته است. این استان از استان‌های کمابیش جنگلی ایران است. شمال استان دارای اقلیم کوهستانی است اما در جنوب این استان دشت‌های وسیع وجود دارد. مرکز این استان شهر ایلام است. استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است. استان ایلام یک استان استراتژیک که دارای بیشترین ذخایر نفت و گاز کشور به همراه استان خوزستان و طولانی‌ترین مرز بین‌المللی با کشور عراق است.
از مهمترین شهرستان‌های استان ایلام می‌توانیم به ایوان، دهلران، مهران و شیروان اشاره کنیم. ناهمواری‌های ایلام از رسوب‌های دوران اول تا چهارم زمین شناسی به جای مانده است، ولی شکل گیری کوه‌های بزرگ این ناحیه در دوران دوم و سوم زمین شناسی مربوط می‌شود. شمال و شمال غربی ایلام را کوه‌های بلندی احاطه کرده‌اند و در نواحی غرب و جنوب غربی دشت‌های بزرگی وجود دارد. مهمترین کوه‌های ایلام کبیر کوه و دینار کوه هستند و مهمترین دشت‌های این ناحیه، دشت عباس، دشت مهران و دشت دهلران است.
تاریخچه ایلام
ایلام در دوره قاجار، محل تفریح پادشاه بوده که به پشتکوه هم مشهور بوده است. پیش از دوره رضاشاه به این ناحیه لرستان پشتکوه می‌گفتند (به دلیل سلطه اتابکان لر بر این منطقه). پس از شکست مسلحانه والیان و ایلات لر و قدرت یافتن حکومت مرکزی در شهریور ۱۳۰۷ ه.ش در زمان پادشاهی رضاشاه به موجب تصویب نامهٔ هیئت وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن عیلام باستان، نام روستای حسین‌آباد، به ایلام تغییر یافت و این روستا به عنوان شهر ایلام انتخاب شد. منطقه تمدن باستانی عیلام در استان‌های فارس و خوزستان امروزی تمرکز داشت اما ظاهراً تصمیم دوران رضاشاه برای نام‌گذاری استان ایلام به این موضوع برمی‌گردد که منطقه پشتکوه (همان ماسبذان و مهر جانقذق) است. نیز در دوره‌هایی بخشی از ناحیه عیلام باستان بوده است. ایلام دومین استان ایران به لحاظ امنیت است.
پشتکوه را به دو قسمت تقسیم کرده‌اند که عبارت بوده از پشتکوه لرستان که از اسلام آباد تا دهلران را در بر می‌گرفت، پشتکوه خوزستان که از دهلران تا شوش را در بر می‌گرفت و بخشی از خاک خوزستان بود. در این منطقه دهات و خانه بسیاری نبود و بیشتر اهالی چادرنشین بودند. کردها که بیشتر طوایف آن را تشکیل می‌دادند در شمال و لرها در جنوب زندگی می‌کردند. در دورهٔ قاجاریه، به واسطه اهمیت لرستان این ولایت به دو منطقهٔ پشتکوه با مرکزیت خرم‌آباد تقسیم گردید و چون ایلام در دامنه‌های غربی رشته کوه زاگرس و پشت لرستان امروزی (خرم‌آباد) قرار گرفته است و قسمتی از خاک ایلام در کوه‌های کبیر کوه واقع شده است، لذا آن را پشتکوه نامیدند و از این زمان حکومت از لرستان جدا اداره می‌شد و والیان ایلام مستقیماً از حکومت مرکزی ایران اطاعت می‌کردند. پس از انتقال مرکز حکومت والی به ایلام، به واسطهٔ پراکندگی مردم در دو ناحیهٔ «ده بالا» و «ده پایین» با همین عنوان از آن نام می‌بردند.
فرهنگ و مردم شناسی ایلام
پوشش محلی
در طول تاریخ، تغییرات زیادی در پوشش محلی مردم ایلام رخ داده است و این امری اجتناب ناپذیر است، ولی هنوز هم در بسیاری از مناطق ایلام افراد با پوشش محلی رفت و آمد می‌کنند. پوشش محلی زنان ایلامی عبارت است از: سرپوش، عرقچین، گل ونی (نوعی سرپوش از جنس حریر)، تاکاری (نوعی سرپوش)، هبر (سرپوش مشکی)، مقنا، قتره (نوعی چادر زنانه)، کمرچین (بالاپوش)، یل (کت زنانه)، کلنجه، سخمه، کراس، شوال (شلوار محلی)، قی ون (شال کمر) و کفش. پوشاک مردان ایلامی عبارت است از: کلاه، چفیه، فرجی (بالاپوش مردانه)، سخمه (بالاپوش با آستین کوتاه)، عبا، خفتان (پالتو)، شوال (شلوار مردانه)، کلاش (نوعی کفش)، دشداشه.
زبان
محمد امین زکی بیگ در کتاب زبدهٔ تاریخ کرد و کردستان می‌نویسد: گویش کردی ایلامی، بدون شبهه از فارسی بیشتر به کرمانجی شرقی نزدیکتر است و خود آنان بر این موضوع واقفند و در کرد بودن خود هیچ شک و شبهه‌ای ندارند. «در سال ۱۹۱۶، بر حسب وظیفه‌ای رسمی به لرستان سفر نمودم و در نزد والی (پشتکوه) (استان ایلام)، مدتی اقامت کردم و مقداری تحقیق قومی و اجتماعی نمودم، غالباً به کردی با والی و همراهان او، صحبت می‌نمودم و به آسانی و راحتی مطالب خود را به آنان تفهیم می‌کردم و به مطلب آنان پی می‌بردم و به من معلوم شد که اختلاف زبان کرمانجی شرقی با زبان کردی ایلامی از اختلاف زبان کرمانجی غربی بیشتر نمی‌باشد.»
آداب و رسوم
بسیاری از آداب و رسوم در ایلام مانند سایر نقاط کشور برگزار می‌شود، مراسمی مثل عید نوروز، عید فطر، خواستگاری و عروسی به سبک و سیاق بسیاری از نقاط کشور در ایلام به پا داشته می‌شود، ولی یکی از مراسمات خاص این منطقه، مراسم چمر است. چمر نوعی آواز غمگین است که در سوگ عزیزان ازدست‌رفته نواخته می‌شود. مراسم چمرخوانی در سه نوبت برگزار می‌شود. مراسم چمر مخصوص افراد مرفه است و فقط مردان اجازه شرکت در این مراسم را دارند، زنان در مراسم خاص دیگری با نام «پرسه» شرکت می‌کنند. مردم ایلام کرد هستند و به زبان کردی ایلامی، از زیر شاخه‌های کردی جنوبی، صحبت می‌کنند که نزدیکترین گویش به گویش کلهری است.
صنایع دستی
از جمله صنایع دستی ایلام می‌توانیم به قالی‌بافی، نمدمالی، احرامی بافی، گیوه بافی، معرق روی چوب، باف سیاه چادر، چپغ بافی، جاجیم بافی، سفالگری، قلم زنی روی مس، ساخت ساز سنتی اشاره کنیم.
سوغاتی
ازجمله سوغاتی‌های خوشمزه ایلام می‌توانیم به حلوای بگل، نان ساجی، بژی برساق (نوعی شیرینی محلی)، نان پیگ، نان گرده، شله لکینه اشاره کنیم.
غذای محلی
خورشت تره کوهی، ترخینه، کوفته سیرابی، شله امیری، قله ماسوا، مکش، گوجه پلو و گوجه پونه از غذاهای سنتی ایلام است.
جاذبه‌های گردشگری ایلام
جاذبه‌های تاریخی
ازجمله جاذبه‌های تاریخی ایلام می‌توانیم به قلعه والی و کاخ فلاحتی اشاره کنیم. قلعه والی، قلعه‌ای در خیابان پاسداران ایلام است که قدمتی برابر با دوران قاجار دارد. کاخ فلاحتی یکی از کاخ‌های ساخته شده در دوران معاصر است که هیچ تزئیناتی در آن استفاده نشده است. سنگ نوشته قوچعلی یکی از سنگ نوشته‌های قدیمی در میدان ارغوان ایلام است.
از دیگر بناهای تاریخی ایلام می‌توان از قلعه اسماعیل خان، قلعه توت، گورستان چنار و امامزاده خاص، قلعه والی ایلام، نقش برجسته گل گل ملکشاهی، آتشکده سیاهگل، سنگنوشته تخت خان، طاق شیرین و فرهاد، مسجد حاج فرامرز اسدی در شهر ارکواز ملکشاهی، دژ جولیان، قلعه کلم، شهر تاریخی سیروان، شهر تاریخی ماداکتو، تنگه شمشه، مسجد والی در شهر ایلام علی یاد کرد. ایلام ۳ موزه دارد که بازدید از این موزه‌ها خالی از لطف نیست، موزه‌های ایلام عبارت‌اند از: موزه تاریخ طبیعی، موزه مردم‌شناسی، موزه تاریخ کشاورزی است.
جاذبه‌های طبیعی
ایلام به واسطه قرار گرفتن در دامنه‌های غربی رشته کوه زاگرس از لحاظ پوشش گیاهی، تحت تأثیر آب و هوای منطقه و میزان ریزش‌های جوی قرار دارد و بدین سبب در مناطق کوهستانی و ارتفاعات شمال، شمال غربی، شمال شرقی و نواحی کبیر کوه دارای پوشش گیاهی مناسبی می‌باشد. این جنگل‌ها عمدتاً جزو جنگل‌های مناطق خشک و نیمه خشک رشته کوه زاگرس است. وسعت جنگل‌های ایلام حدود ۵۰۰ هزار هکتار برآورد می‌شود. این جنگل‌ها از گونه‌های مختلف شامل: درختان بلوط – که بیشترین پوشش گیاهی را در استان تشکیل می‌دهد از بنه یا پسته کوهی، انجیر کوهی، گیلاس وحشی [بِلالیوک]، زالزالک و … تشکیل شده است. جنگل‌ها و مراتع استان به دلیل جلوگیری از فرسایش، جذب رطوبت، تأمین نیازهای سوختی، ایجاد تعادل در طبیعت، ایجاد مکانی مناسب برای تعادل وحوش و نیز استفاده‌های دارویی، صنعتی و خوراکی و مسائل زیست محیطی استعداد فراوانی دارند.
امکانات روستایی استان ایلام
استان ایلام در سال ۱۳۹۰ خورشیدی ۱۰۶۴ روستا داشت که از این تعداد ۶۶۸ روستا دارای جمعیت و سکنه و ۳۹۶ روستا خالی از سکنه هستند. از این تعداد روستا به ۶۰۹ روستا برق رسانی و بخ ۶۳ روستا نیز گازرسانی شده است. از مجموع این روستاها ۳۵۶ آبادی دارای تأسیسات آب سالم آشامیدنی بهداشتی و تصفیه آب هستند که زیر پوشش آب و فاضلاب روستایی قرار دارند و ۱۳۳ روستا که زیر ۲۰ خانوار هستند شبکه آبرسانی ندارند. در سال ۱۳۷۸، نرخ باسوادی نیز در مناطق روستایی استان ایلام در آن سال ۹/۸۱ درصد بود.
راه‌های روستایی استان ایلام در سال ۱۳۹۰، ۱۰ هزار و ۵۷۱ کیلومتر جاده آسفالته و ۳۱ کیلومتر جاده شوسه و ۶۲ کیلومتر جاده خاکی و ۴ کیلومتر مالرو بود.
مناطق دیدنی ایلام کم نیستند، ازجمله زیباترین جاذبه‌های طبیعی ایلام می‌توانیم به منطقه تفریحی چغا سبز، منطقه تنگ ارغوان، تالاب سیاب دریوش، آبشار گچان، تالاب زمزم، تالاب چکر و کوه اهوران اشاره کنیم.
