آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی کجاست؟

آرامگاه یا آستانهٔ شاه نعمت‌الله ولی بنایی مربوط به دوره صفوی است که شهر ماهان در استان کرمان جای گرفته‌ است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۳۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. شاه نعمت‌الله ولی در سال ۸۳۲ و به قولی ۸۳۴ ه‍.ق در شهر کرمان درگذشت و در ماهان در میان باغی مدفون شد. هستهٔ اولیهٔ این بنا که گنبد خانه می‌باشد به دستور «احمدشاه دکنی» ساخته شد و به‌ تدریج گسترش یافت، آخرین توسعه آن ۱۳۳۲ هجری قمری بوده است، مساحت این آرامگاه ۳۵٬۰۰۰ مترمربع است.
حمید فرزام در کتاب «تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت‌الله ولی» نوشته نخستین کسی که فرمان داد گنبد و بارگاهی رفیع و مجلل بر مرقد شاه ولی بنا کنند، سلطان احمد شاه بهمنی پادشاه دکن هندوستان بود که از مریدان و هواخواهان خاص او به‌ شمار می‌رفت. … کتیبه کهن و تاریخی بسیار گرانبهای سر در مزار شاه ولی که یادگار اخلاص و ارادت بی شائبه سلطان احمد شاه و فرزند او به آن عارف بزرگ نامی است، هنوز هم پس از پنج و نیم قرن زینت بخش آستان شاه ولی است.

معماری آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی

آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی که امروزه ۳۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد. عمارت تاریخی مرقد شاه نعمت‌الله ولی، صحن‌ها و رواق‌های پیرامون آن نزدیک به شش هزار متر مربع گستردگی دارد. این عمارت آمیخته‌ای هنر معماری شش سده اخیر است. آرامگاه در آغاز یک تک بنا در میان باغی پهناور بود و در نمای بیرونی خود از تزئینات نماسازی و کاشیکاری بهره‌مند بوده‌ است. هم اینک نیز بخشی از این نماسازی با کاشیکاری معرق و زیبا با نقش اسلیمی و رنگهای لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید و زرین در سر در باختری مقبره دیده می‌شود. دو گلدسته بلند، رواق شاه عباسی و دارالحفاظ، سردر محمد شاهی، صحن وکیلی، صحن اتابکی و صحن میرداماد از دیگر بخش‌های آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی هستند.

نمای بیرونی آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی

بنا و باغ آرامگاه از دو طرف به خیابان منتهی می‌شود. در جاده عمومی که در گذشته از میان شهر عبور می‌کرده جلوخان وسیعی در سمت چپ دیده می‌شود. این جلوخان به شکل نیم دایره است و نزدیک به ۳ متر از کف جاده ارتفاع دارد. این جاده در واقع رودخانه قصبه و یا گذرگاه دو رودخانه است و برای جلوگیری از خطر رودخانه این جلوخان مرتفع را ساخته‌اند. در وسط این جلوخان حوضی دیده می‌شود و درخت چنار کهنسالی نیز در سمپ چپ جلوخان قرار دارد که از خطر سیل سال ۱۳۱۱ این شهر نیز جان به در برده است. دو طرف رودخانه یا همان جاده به دیوار مزار و دیوار خانه متصدی محدود می‌شوند. این قسمت‌ها را به وسیله دو طاق نما مسدود کرده‌اند؛ بنابراین آب از سردر داخل فضا می‌شده و تا ۱ متر در آن بالا می‌آمده‌ است. در گذشته فشار آب طاق نما را کنده ولی صدمه ای به مزار نرسیده‌ است. بر جلوخان دو مناره مرتفع دیده می‌شود که در زمان محمد شاه قاجار و پس از او ساخته شده‌اند و از بلندترین مناره‌های مساجد ایران به‌ شمار می‌روند. سه حیاط و ساختمان‌های اطراف شمای کلی آرامگاه را تشکیل می‌دهند. هر یک از حیاط‌ها یک حوض و تعدادی درخت دارد.

بقعه آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی

بقعه شاه نعمت‌الله تاق گنبدی و آراسته به نقاشی‌های روی گچ است. در این‌جا سنگ قبر از مرمری قرار دارد که روی آن آیه تطهیر و اطراف آن نام دوازده امام نگاشته شده‌ است. در سویه جنوب غربی رواق پشت حرم فضای کوچکی قرار دارد که نعمت‌الله ولی دست کم یک چله (چهل شبانه روز) را در آن سپری کرده و در این مدت به پرستش و نیایش و عبادت می‌پرداخته و این مکان احتمالاً پیش از عصر صفویه ساخته شده که در زمان احداث رواق آن را حفظ نموده‌اند.

چله خانه آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی

در جنوب غربی بقعه و در عرض تالار بزرگ از سمت در ورودی به سوی گنبدخانه، اتاقی بسیار کوچک با طاق کوتاه دیده می‌شود که می‌گویند روزگاری چله خانه شاه نعمت‌الله بوده‌ است. شواهد موجود ساخت این بنا را به پیش از عصر صفویه نسبت می‌دهند و گویی در ساخت و سازهای بعدی آن را به خوبی حفظ کرده‌اند. گوناگونی رنگ‌های به کار رفته در تزیینات نشانه‌هایی از دوران پس از تیموریان را دارند.
البته برخی هم بر این باورند که این قسمت باقی مانده بنایی است که به مرور زمان به رواق الحاق شده‌ است. این بنا از قدیمی‌ترین بخش‌های مجموعه به‌ شمار می‌رود و سقف آن به شکل کلاه صوفیان و دارای ۱۲ ترک است. بر روی در و دیوار این قسمت، آیات، احادیث و اشعاری به رنگ‌های سفید و آبی و قرمز با این مضامین دیده می‌شود: اشعاری در وصف جایگاه حضرت علی و ائمه (ع)، وصف شاه نعمت‌الله ولی و توصیف شهر ماهان.

رواق شاه عباسی (دارالحفاظ)

بنای دارالحفاظ از قسمت‌های قابل توجه این مجموعه است که قدمت ساختمان آن بر اساس کتیبه موجود به زمان شاه عباس اول باز می‌گردد و به همین مناسبت به رواق شاه عباسی شهرت دارد. این رواق در زمان حکومت بیک تاش خان ساخته شده و طول آن ۳۳، عرض آن ۹۹ و ارتفاع آن ۱۴ متر است. در ضلع جنوب شرقی این بنا دو سنگ قبر صندوقی شکل به چشم می‌خورد که یکی به آغاخاتون (همسر خلیل بیک افشار) و دیگری به بیک تاش (فرزند ولی خان) تعلق دارد. می‌گویند درهای این مقبره کاری از علیشاه نجار هستند.
دو در ورودی داخل دارالحفاظ وجود دارد که یکی به حرم و دیگری به صحن شاه عباسی (میرداماد) راه دارد. بر بدنه شمالی سردر ورودی حرم، داخل رواق شاه عباسی، سنگ زیبایی مزین به نام دوازده امام قرار دارد که شخصی به نام قطب الدین آن را نذر سید کرده‌ است.
بر بالای این مدخل کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی دیده می‌شود که نام احمد شاه و تاریخ ساختمان حرم را در خود دارد. این کتیبه به این صورت خوانده می‌شود: شهاب الملک و الدنیا و الدین… احمدشاه ابوالمفازی و تاریخ اتمام ۸۴۰ ه‍.ق کتیبه دیگری نیز در این قسمت وجود دارد که شامل اشعار عارفانه ای در مدح شاه و به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی‌های آبی است.
بر بالای طاق ورودی و دور تا دور رواق کتیبه گچ بری شده و زیبایی به خط ثلث بر زمینه زرد رنگ جلب توجه می‌کند که آیاتی از سوره توبه را دربردارد. این آیات سعی در تأکید بر این مفاهیم دارند: لزوم امر به معروف و نهی از منکر، به جای آوردن فرمان‌های خداوند، برپایی نماز، تحقق وعده الهی به مؤمنان، ستیز با کفار و منافقان و توبه از گناهان.

صحن میرداماد (شاه عباسی)

در پشت بنای دارالحفاظ صحن دلباز و مصفای میرداماد قرار دارد. ابعاد این صحن ۲۴ در ۳۱٫۵ متر است و حوضی مرمری به نام کوثر با ابعاد ۵٫۶ در ۳ متر در میان آن قرار دارد که متعلق به دوران شاه عباس اول است. صحن میرداماد به صحن شاه عباسی نیز شهرت دارد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار بازسازی شده‌است. در شرق این صحن سردر مقرنس کاری شده دارالحفاظ خودنمایی می‌کند که روی آن شعری به خط ثلث سفید بر زمینه آبی دیده می‌شود. بانی این صحن بکتاش خان – حاکم صفویان در بغداد- و معمارش استاد کمال الدین حسین بود.

صحن وکیل الملک

صحن وکیل‌ الملک از یادگارهای محمد اسماعیل خان نوری وکیل الملک حاکم کرمان است.

صحن حسینیه

این صحن مناره‌هایی بلند دارد که ارتفاع آنها ۴۲ متر عنوان شده‌ است. زمان ساخت این صحن به دوره محمدشاه قاجار بازمی‌گردد و بانی ساخت آن عبدالحمید میرزا -شاهزاده قاجار و حاکم کرمان- و معمار آن شخصی به نام استادرضا بود. در ضلع غربی این صحن فضای وسیعی با ابعاد ۲۳ در ۴۵٫۷ متر وجود دارد. سردری چشم نواز با دو مناره آجری مزین به کاشی کاری، مقرنس کاری و خطوط بنایی بخش‌های تماشایی این صحن اند و ایوان‌ها و تعدادی اتاق نیز گرداگرد آن شکل گرفته‌اند. این صحن به وسیله یک پل به خانه بیگلر بیگی (مشهور به خانه متولی باشی) ارتباط داشته که در جریان سیل سال ۱۳۱۱ ه‍.ق از بین رفته‌ است. به همین دلیل برخی این صحن را با عنوان بیگلربیگی نیز می‌شناسند. خانه مذکور بین سال‌های ۱۲۵۰ و ۱۲۶۰ هجری قمری در زمان حکومت محمد شاه قاجار ساخته شده‌ است و از سال ۱۳۹۲ به عنوان هتل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

صحن اتابکی

صحن اتابکی در زمان علی اصغر خان اتابک صدراعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایی او تازه‌ترین صحنی است که بنا نهاده شده‌ است. ورودی امروزی آن از سمت شرق است که به صحن اتابکی و از آنجا به صحن وکیل الملکی که به رواق‌های دوره قاجاریه و گنبدخانه و رواق شاه عباسی و صحن حسینیه دسترسی دارد منتهی می‌گردد.

مناره‌های آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی

چهار مناره کاشی کاری شده در برگیرنده کتیبه‌های شیعی هستند. پیش از مرمت برای تزیین دور تا دور مناره هشت ضلعی از کلمه علی (ع) استفاده شده بود؛ اما کتیبه‌های امروزی کمی با گذشته تفاوت دارند. در بخش بالایی هر سمت از مناره کلمه «الله» دیده می‌شود و قسمت اول شهادتین «لا اله الا الله» در زیر آن تکرار شده‌ است. کلمه «علی» نیز چهار بار به صورت الگوی در هم پیچیده نوشته شده‌ است. تکرار این شیوه در دور تا دور هشت ضلعی جلوه جالب توجهی دارد. در اینجا تلفیق ستایش الله و تحسین علی (ع) را شاهد هستیم و از چیدمان کتیبه این گونه برداشت می‌شود که هر کس به علی ایمان بیاورد به عشق خدا می‌رسد.

کاروانسرا آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی

کاروانسرایی در کنار ضلع غربی آستانه قرار دارد که مربوط به دوران قاجار بوده‌ است. این کاروانسرا که ورودی آن در جهت شمال است شاه نشین و صحن و حجره‌هایی را در خود دارد. پس از زمین لرزه ۱۳۶۰ کرمان بخشی از قسمت بالایی گنبد آستانه فرو ریخت و شکاف‌هایی در آن پدیدار شد که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان بازسازی شد. این مجموعه طی شش قرن بنا شده و تداوم معماری ایران را در شش قرن گذشته و به صورت زیبایی به تماشا گذارده‌ است. عناصر تزئینی مجموعه شامل کاشیکاری، کاربندی، مقرنس، گچبری و نقاشی است.

معماران
بیشترین توسعه این مجموعه در دوران قاجاریه انجام شده‌ است. معماران آن استاد کمال الدین حسین و بانی آن بکتاش خان (رواق و صحن میرداماد)، استاد رضاً و بانی آن عبدالحمید میرزاً (صحن حسینیه) هستند. صحن وکیل الملکی و رواق‌ها به دستور وکیل‌ الملک اول و دوم در سال‌های ۱۲۸۵ ه‍.ق بنا گردیده‌ است.

معمای عدد ۱۱ در معماری آرامگاه

یکی از نکات جالب توجه معماری آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی استفاده از عدد ۱۱ در آن است که وینسنت کارلز پژوهشگر رشته ریاضی از کشور هلند موفق به کشف آن شد. وی با مطالعاتی که بر روی طرح گنبد فیروزه ای این آرامگاه انجام داد پی به این مسئله برد که گنبد به ۱۱ قسمت مساوی تقسیم شده‌است. قاعده این ۱۱ قسمت در پایین گنبد قرار دارد و راس‌های آنها در بالای گنبد و در کنار یکدیگر واقع شده‌اند. از نظر ریاضی، معمولاً محیط دایره به قسمت‌های مساوی زوج تقسیم می‌شود و انتخاب عدد ۱۱ برای تقسیم گنبد و طراحی آن بسیار جالب توجه است.
این کار از نظر علم ریاضی بسیار مشکل است و این سؤال را به ذهن می‌آورد که چطور این ۱۱ قسمت مساوی بر روی یک گنبد با یکدیگر جفت و جور شده‌اند؟ به احتمال قوی معماران آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی با این کار قصد دادن پیامی را داشته‌اند. بررسی عدد ۱۱ و حروف ابجد نشان می‌دهد که این عدد معادل کلمه «هو» است که به معنای «الله» به کار می‌رود. احتمالاً این عدد نشان از ایمان و خلوص شاه نعمت‌الله ولی دارد.

موزه آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی

در بخش زیرین دالان ورودی موزه ای قرار دارد که در آن اشیای ارزشمند و مرتبط با فرهنگ تصوف نگهداری می‌شوند. ساختمان موزه به عمارت یا سر در امیریه شهرت دارد و از گچ و آجر در ساخت آن استفاده شده‌ است. بنا حدود ۱۳۰ سال قدمت دارد و آن را به سبک معماری قاجار در زمان ناصرالدین شاه ساخته‌اند. زمانی این عمارت محل تجمع صوفیان و درویشان بود و در سال ۱۳۵۷ پس از مرمت و بازسازی به موزه آستانه بدل شد.

در این موزه آثار متنوعی دیده می‌شوند که نیکوکاران آنها را اهدا کرده‌اند. از جمله این اشیا و آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کشکول‌های آراسته به خط و نقش: این آثار برجسته‌ ترین نشانه دراویش محسوب می‌شوند. این کشکول‌ها ظروف کوچکی هستند که دراویش و صوفیان آنها را در دست می‌گیرند و با زنجیری به شانه آویزان می‌کنند. کشکول بزرگی از آلیاژ برنج و ساخته دست هنرمندان اصفهانی مهم‌ترین کشکول این موزه است که نماد کشکول شاه نعمت‌الله ولی و سایر درویشان به‌ شمار می‌رود. تبرزین‌های تراشیده شده: تبرهای کوچکی که دراویش بر دوش حمل می‌کردند.

پته شال‌های سوزن‌ دوزی شده: یکی از زیباترین و باارزش‌ترین آنها پته‌ای است که سال‌ها قبر شاه نعمت‌الله ولی را می‌پوشاند. این شال توسط ۹ تا ۱۲ زن در مدت سه سال برای پوشش قبر دوخته شد و و ابعاد آن ۴۰۵ در ۲۶۵ سانتیمتر است. صفحات قرآن: دو صفحه از یک قرآن که به خط کوفی نوشته شده‌اند و سبک نگارش آن، قدمتش را بیش از هشتصد سال نشان می‌دهد.

سایر اشیا: شمشیرهای مرصع (جواهرنشان) با جلد چرمی، سپرهایی از پوست کرگدن و فولاد، کتاب‌های خطی با چاپ‌های سنگی، دو عدد رحل قرآنی ساخت هند و چندین تمثال متعلق به حضرت محمد (ص) و ائمه اطهار (ع)، ظروف چینی و بلور و…

دیگر مقبره‌ها

در سمت جنوب غربی دالان ورودی و در صحن وکیل الملکی بقعه امیرنظام گروسی به چشم می‌خورد. وی که چهره نامدار دوره قاجار بود هم در سیاست شهرت داشت و هم هنرمندی ارزنده به ویژه در خطاطی محسوب می‌شد. وی که در اواخر عمرش والی کرمان و بلوچستان بود و در پنجم رمضان ۱۳۱۷ هجری قمری در گذشت. او را بنا بر وصیت خودش در بقعه‌ای که خود در محوطه آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی ساخته بود، دفن کردند. در پشت ضلع شرقی حرم و در میان یک رواق، سنگ قبر شاه خلیل‌الله ثانی – نوه شاه نعمت‌الله – ولی دیده می‌شود.

تزئینات آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی

آیات قرآنی
در داخل حرم با مضامین شکرگذاری خداوند و دوری از گناه
سردر ورودی صحن وکیل الملکی با مضمون مولایی نیکویی خداوند
دور تا دور رواق دارالحفاظ با مضمون امر به معروف و نهی از منکر و توبه بندگان از گناه به درگاه خداوند
بر روی سنگ مزار شاه نعمت‌الله با مضمون خداوند پلیدی را از اهل بیت دور سازد

عبارات دعایی
در گنبد و مناره‌ها با مضامین دعا و تکبیر، شهادتین، اسماالله و نام‌های مبارک حضرت محمد (ص) و امام علی (ع)
بر روی کشکول ورودی حرم عبارت یاهو یا علی
بر روی سنگ مزار صلوات بر چهارده معصوم

اشعار ادبی و عرفانی
در چله خانه عبارات و اشعاری در وصف حضرت علی و ائمه اطهار، شاه نعمت‌الله و شهر ماهان
کتیبه دور تا دور در ورودی حرم شامل اشعاری در مدح شاه نعمت‌الله

عبارات تاریخ دار
کتیبه بالای مدخل راست حرم که نام بانی و تاریخ ساخت حرم را دارد.