بازار زنجان (بزرگترین بازار سرپوشیده ایران)

بازار زنجان که یکی از مهمترین و زیباترین مجموعه‌های تجاری سراسر استان زنجان است، در قلب بافت قدیمی و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبی شهر زنجان) قرار دارد که به نوبه خود یک اثر هنری تمام عیار محسوب می شود. اماکن تاریخی و تفریحی بسیاری در این بازار وجود دارد. در ضمن بازار زنجان یکی از قدیمی ترین و بزرگترین بازارهای سرپوشیده ساخته شده در ایران می باشد. این بازار در مراحل گوناگون تکمیل و احداث شده است. مجموعه بازار زنجان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه بازار زنجان

ساخت بازار زنجان در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوران حکومت آقا محمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان گرفته است. به مرور زمان کاروانسراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها در اطراف این بازار شکل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاریه و مقارن با حکومت محمد علی شاه قاجار به مجموعه‌ی کاملی تبدیل کردند. این مجموعه، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار ساخته شده که ۵ هکتار آن به فعالیت های اقتصادی، ۷ هکتار آن به سکونت، یک هکتار به اماکن عام‌المنفعه و ۲ هکتار دیگر به شبکه‌ی ارتباطی اختصاص یافته است.

داد و ستد بازار زنجان با کردستان در قدیم

ارتباط بین زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان بوده است. در ضمن نیاز روستاییان اطراف به ویژه در بخش های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده شرق – غرب. وجود پل میربهاء الدين مؤید گویای این مطلب است. که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه با زنجان از طریق این پل و راهی که از آن به شهر و بالطبع به بازار منتهی می شود. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد. بررسی نقشه بازارو شهر زنجان نشان می دهد که تلاقی، در محل برخورد کوچه حمام میربها الدين با راسته بازاراست. حمام میربها مسجد میرزایی ومنازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارد این نظر را قوت می بخشد.

نزدیکی به میدان ورکجی ها در سمت (غرب) آن با توجه به چگونگی شکل گیری شهر می باشد. نقشی که اینگونه میادین در شهرها و بازارها ازدیگر از دلایل اثبات این مدعاست. موقعیت شهر و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است. که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت مشرق میباشد. بخش شرقی بازار و متأخرتر از بخش غربی آن است. چرا که حصار شهر در بخش غربی در حوالی خیابان اصغریه بوده است. و این امر امکان تصور رشد بازار را در خارج از شهر منتفی می دارد.

معماری بازار زنجان

بازار زنجان نه‌ تنها از لحاظ تجاری، بلکه از نظر معماری نیز اهمیت زیادی دارد و کاملا از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است. این مجموعه با توجه به ویژگی‌های معماری و هنری آن، پیوسته به‌عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدید کنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.

تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزئینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به زیبایی اجرا شده است. این فنون عبارتند از کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی، جناغی و ضربی و گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی، مزین به آجر چینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی خفته، راسته و حصیری و به‌ کارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی و کاشی‌کاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوس‌ها و همچنین ستون نماهای گلدانی. اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزئینی در اجزاء و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصا مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.

در این بازار از روش پوشش طاق و تویزه استفاده شده است. قوس های پنچ او هفت تند و کند از اهم طاق های آن می باشند. هنگام خروج از راسته قیصریه به سوی خیابان، منظر سبزه میدان به روی ما گشوده می شود. که محل دارالحکومه و تلاقی دو عنصر بازار و میدان به شمار می رود. اگر چه خیابان فعلی از محل جلوخان این بازار عبور کرده است. لیکن پیوند این دو عنصر شهری با یکدیگر قطع نشده است. در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکیدگر شکل می گیرند. که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند.

این دو راسته، راسته امام زاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند. سراهای حاج علیقلی، حاج کلبعلی، حاج شامی بالا و پایین، حاج رحمان قربانی و راسته های فرعی. حاج حسین، حاج حیدر، ترابی، رستم خانی. صباغ ها و انگورانی، بازارهای میوه فروشان، حلبی سازها و مرسل، تیمچه های چهار دربی. میدان آهنگران از طریق این دو راسته به هم مرتبط می شوند.  فضاهای سرپوشیده بازار در زنجان با اجزاء و اندام های خود به تدریج بسیاری از کارگاه ها و تأسیسات تفننی و مذهبی و اجتماعی را در خود تنیده اند. مانند قهوه خانه ها، آب انبارها، تکیه گاه ها، مساجد، زورخانه ها و غیره.

خصوصیات بازار زنجان از لحاظ معماری داخلی

اقلیم و آب و هوای سرد منطقه ارتفاع کوتاه باعث ساخت فضاهای مختلف بازار شده است. سقف بازار زنجان ارتفاع کوتاهی دارد. نسبت عرض به دهانه در آن حدودا یک به یک یا کمی بیشتر است. نورگیری و تهویه فقط از روزنه های مرکزی سقف صورت می گیرد. این روزنه ها برای ورود و خروج هوا قابل کنترل است. روزنه های جانبی در راسته های اصلی دیده نمی شود. این روزنه های سقفی به اشکال شش ضلعی، هشت ضلعی و مدور شکل گرفته اند. همین امر از شاخص های شکلی بازار محسوب می شوند. به منظور توسعه فضاهای بازار سقف برخی از امتدادهای راسته های روباز میباشد. بازار میوه فروشان نمونه ای از این موضوع است. این قسمت در سال های اخیر با خرپای چوبی و ورق های فلزی و ایرانیت پوشیده شده است.

مصالح اصلی به کار برده شده

مصالح اصلی در ساخت دیوارها و طاق های بازار آجر میباشد. در برخی از ستون های رواق های سراها سنگ تیشه ای به کار رفته است. تزئینات مختصر آجر کاری در سرای بهجت به چشم می خورد. تزئینات کمی از کاشی آبی رنگ با آجر نیز در سقف بعضی از راسته ها به کار رفته. نمونه های ترکیب کاشی و آجر را می توان مشاهده کرد. این ترکیب در دالان ورودی و نماهای گرداگرد حیاط سرای ملک و سرای دوخان دیده می شود.

عناصر شاخص کالبدی
ازعناصر شاخص کالبدی در بازار زنجان می توان به مسجد و مدرسه سید و تیمچه حاج ابراهیم اشاره کرد. گنبد فیروزه ای مسجد سید و کاربندی زیبای تیمچه حاج ابراهیم از معدود عناصری هستند. که نسبت به بازار مسطح زنجان ارتفاع گرفته و از فاصله ای دور قابل رویت است.

اجزای تشکیل دهنده بازار زنجان

در کل بازار زنجان به دو بخش: بازار بالا (یوخاری باش) و بازار پایین (اشاقه باش) تقسیم شده است.

بازار بالا (یوخاری باش) واقع در بازار زنجان

بازار بالا زنجان قسمتی از بزرگترین و طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران می باشد. قسمت یوخاری باش از نظر تاریخی و ساخت اندکی مقدم بر اشاقه باش (بازار پایین) است. بازار بالا (یوخاری باش) مجموعه بازار بالا شامل بازار قیصریه، بازار بزازها، بازار حجت الاسلام، بازار امامزاده و بازار عبدالعلی بیک است. این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، اهمیت دارد.

بازار پایین (اشاقه باش) واقع در بازار زنجان

بازار پایین زنجان قسمتی از بزرگترین و طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران می باشد. بازار پایین (اشاقه باش)، مجموعه بازار پایین به ۹ راسته می باشد. زرگرها. بزازها. کفاش ها. سراج ها. کلاهدوزها. صندوق سازها. رنگرزها. میوه فروش ها و جگر پڑها تقسیم شده است. در بازار پایین با توجه به عرضه و داد و ستد تولیدات محلی صورت میگرفت. این داد و ستد از طریق دو باب کاروانسرای گلشن و ملک انجام میشد که محصولات قصبات به آنجا حمل می گردیده تغذیه می شده است. این فضاها امروزه تبدیل به انبار کالاهای وارداتی شده است.

در بازار پایین دادو ستد سایر محصولات محلی صورت می پذیرفته. این خرید و فروش از طریق دو باب کاروانسرا انجام میگرفته. که محصولات را از قراء و قصبات به آن جا حمل می کردند. در آنجا این محصولات خرید و فروش می شده است. تا قبل از توسعه راه ها و تردد ادوات موتوری در سال های اخیر. این اماکن با عملکرد های نخستین مورد استفاده بوده است. اما امروزه تبدیل به انبار کالاهای وارداتی شده است. از کاروانسراهای این بازار، سرای گلشن و سرای ملک است که در سال ۱۳۴۵ ه ق. بازسازی و مرمت گردیده اند. در جهت برطرف ساختن نیاز اجتماعی و مذهبی، این بازار دو مسجد را در خود جای داده است. که عبارت اند از: مسجد میرزایی مسجد قائمی. و گرمابه های بلوری و معینی. در مجموعه محل خاصی را اشغال نموده اند.

بعضی از عناصر اصلی بازار زنجان
۱- راسته یا گذرگاه اصلی و فرعی بازار. ۲- سرا و کاروانسرا(خان). ۳- تيمچه. ۴- قیصریه. ۵- میدان. ۶- دالان. ۷- چارسوق. ۸- کارگاه. ۹- کارخانه. ۱۰- خانبار یا کالنبار. ۱۱- دکان.

میادین
در حوالی دروازه‌های شهر، کاروانسراهایی ساخته می‌شدند که برای اطراق کاروان‌های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدان‌هایی به‌وجود می‌آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده‌اند. وجود این میادین باعث می‌شد تا فروشندگان دوره‌گرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند، بتوانند در این مکان‌ها به خرید و فروش بپردازند. نزدیکی این میدان‌ها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیای آنها می‌شد. نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی‌ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است.

تیمچه‌ها
تیمچه‌های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه‌ای که دارند از نقاط عطف حرکت‌های پیاده راسته بازار به شمار می‌روند؛ به‌عنوان مثال تیمچه‌های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع‌کننده حرکت‌های ورودی بازار و هدایت‌ کننده آن در مسیر راسته اصلی است.
عناصر اصلی سراهای بازار زنجان عبارتند از: ورودی، حجره، حیاط.
عناصر فرعی عبارتند از: پیش طاق، دالان، هشتی و رواق.
آب انبارهای بازار زنجان عبارتند از: آب انبار حاجی میر بهاء الدين. آب انبار مسجدی پری پایین. آب انبار مسجد پری بالا و آب انبار حاج لطف الله.
حمام حاج داداش و حمام میرلی از جمله حمام های موجود در بافت بازار زنجان هستند. نخستین آن ها در حال حاضر با تغییر کاربری به رستوران سنتی تبدیل شده است. دومی علیرغم کاهش روز افزون مراجعه کنندگان به عنوان حمام مورد استفاده قرار می گیرد.

ورودی ها و مساحت بازار زنجان
این مجموعه بازار با ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی (کوچه) به شبکه ارتباطی کل شهر راه دارد. این مجموعه ۹۴۰ باب مغازه دارد و پایگاه فعالیت دهها نوع شغل، اعم از تولیدی و خدماتی است. مجموعه بازار زنجان، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار احداث شده است. که ۵ هکتار آن به فعالیت اقتصادی در نظر گرفته شده. ۷ هکتار آن برای سکونت، یک هکتار آن جهت اماکن عام المنفعه در نظر گرفته شده. ۲ هکتار دیگر آن برای شبکه ارتباطی اختصاص یافته است. این مجموعه، از قدیم الایام، محل مناسبی برای برخورد آرا و افکار اجتماعی بوده است. و از نظر حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی، نقش تعیین کننده ای را ایفا کرده است. کالبد و پوشش سقفی بازار طوری ساخته شده که انطباق کامل با اقلیم منطقه داشته باشد. و در داخل آن، تغییرات هوای بیرون احساس نمی شود.

سراهای بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران

تعدد سراها نشان گردر بازار نقش مهم بازار زنجان را در تجارت منطقه، اشهری و حتی بین المللی می باشد. این سراها به صورت یک طبقه و کاملا گسترده هستند. دسترسی ها به عنوان مهم ترین عامل فعال کننده سراها در بازار زنجان شناخته می شوند. حیاط ها از طريق دالان ها با راسته های اصلی بازار و از طریق راه های تغذیه کننده پشت بازار با شبکه دسترسی شهر ارتباط می یابند. در خقیقت حیات خویش را تضمین می کنند. دالان های ارتباطی بین سراها، راسته ها و حیاط ها به صور متنوعی شکل گرفته اند. چنین تنوعی در نحوه ترکیب این عناصر وجه شاخص بازار زنجان است.

هر سرا در این بازار از حداکثر مسیر ارتباطی بهره جسته است. مثلا سرای حاج قلی با ۵ دالان و سرای حاج کربلایی علی، با ۴ دالان به راسته بازار راه دارند. ارتباط سرای گلشن با راسنه اصلی از طریق ۳ دالان موازی صورت می گیرد. سرای ملک، یک حیاط و دالان های متعدد دارد. در سرای حاج شعبان، شبکه رواق ها در خور توجه است. و سرای ناصریه حیاط های متوالی و ورودی های متعدد دارد. گرداگرد حیاط سراها با توجه به شرایط اقلیمی، رواق هایی ساخته شده است. این رواق ها یک طرف، دو طرف، سه طرف و گاهی چهار طرف حیاط مرکزی را احاطه کرده اند.

درحقیقت سلسله مراتب دسترسی و حرکت پیاده از طریق راسته اصلی به دالان کشیده شده است. در امتداد دالان ها به رواق های دور حیاط سرا تداوم پیدا کرده است. برخی از این سراها دارای خانباز هستند. خانبارها به صورت حیاطی در پشت سرا قرار دارند. دسترسی سرا را از طریق کوچه های پشتی مهیا می سازند. امروزه اغلب این خانبازها در حالت تخریب هستند و یا اینکه به صورت متروک رها شده اند.

۱- سرای حاج علی قلی. ۲- سرای حاج کربلایی علی. ۳- سرای ناصریه، ۴- سرای بهجت. ۵- سرای مشهدی علی. ۶- سرای حاج شعبان ۷- سرای حاج شامی بالا و ۸- سرای حاج شامی پایین  ۹- سرای دخان. ۱۰- سرای گیلک. ۱۱- سرای روغنی. ۱۲- سرای شاپوری. ۱۳- سرای تیرچیلر (انگورانی). ۱۴٫ یوسفعلی پناهی. بحرینی ۱۵٫ سرای قجر رضا را نام برد. به جز سراها، سه تیمچه کوچک به نام های 1- تیمچه حاج ابراهیم. ۲- تیمچه سید اسماعیل ۳- تیمچه چهار دربی. از مهمترین عناصر بازار بالا به شمار می روند.

راسته های بازار بالا و راسته بازار پایین

راسته های بازار زنجان عبارتند از: راسته عبدالعلی بیگ. راسته امامزاده. راسته حاج حسن. راسته میوه فروشان. راسته خامه فروشان. راسته شيطانه بازار بالا. راسته بازار بزرگ بالا. راسته پنیر فروشان، راسته پشت بازار. (مسجد چهل ستون و حجه الاسلام در آن قرار دارد). راسته بازار حجه الاسلام، راسته قیصریه، راسته قیصریه کوچک خیان فردوسی امروزی). راسته بازار حلاجها، راسته بزارها. راسته کفاش ها، راسته عطاران. راسته کلاهدوزان، راسته حلبی سازها. راسته آهنگران، راسته صباغان. (بویاخچی لار یا رنگرز ها). راسته پالان دوزها، راسته نجارها، راسته شيطانه بازار بالا و راسته صندوق سازان.راسته بازار پایین، راسته شيطانه بازار پایین. راسته بازار مسگرهای پایین. چنانکه ذکر شد بازار زنجان از دو بخش اصلی بازار بالا و پایین تشکیل یافته است.

در بازار پایین زنجان بیشتر کالاهایی عرضه می شوند که مورد نیاز مشتریان روستایی است. بازار قیصریه عرضه کننده کالاهای لوکس و بازار بالا به عرضه پارچه و کفش اختصاص دارد. در ضمن خیابان فردوسی که در دوره پهلوی احداث شد. که بازار را به دو نیم کرده  است و اکنون به عنوان مرز تقریبی دو قسمت بازار بالا و پایین شناخته می شود.

راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی جنوبی شروع شده است. پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی در خیابان اصغریه با پایان می رسد و حدود یک کیلومتر درازا دارد.

کاروانسرا ها و سراها  تیمچه های بازار بالا

کاروانسراها و سراهای بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران از با ارزشترین عناصر معماری بازار به حساب می آیند. سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند. همگی این کاروانسرا ها دارای حیاط مرکزی هستند. نکته مهم درمورد سراها چگونگی ارتباط آن ها با راسته و نحوه حرکت در داخل آنها است. این معماری ها از شرق به غرب بوده است. سراهای بازار زنجان بر اساس این مطلب به چند دسته تقسیم می شوند:

۱-سراهای یک حیاطی. ۲- سراهای چند حیاطی. ۳- سراهای یک دالانی. ۴- سراهای چند دالانی. ۵- سراهای ترکیبی. تمامی این تقسیمات را می توان تحت عنوان سلسله مراتب شهری در شهرهای ایران دسته بندی نمود. سراهایی که حیاط دارند اغلب سراهای شهری هستند. بدین معنی که برای استفاده بازار ساخته شده است. و نقش آن ها در رابطه با خود شهر است. چرا که فضای آن ها به منظور استقرار تجارتخانه، کارگاههای تولیدی و خدماتی و انبار طراحی شده است.

۱- سرای بهجت. ۲ – کاروانسرای پاشا (پاشا کاروانسرا). ۳- سرای حاج ابراهیم (کلاهدوزان).   ۴- سرای حاج شامی بالا.    ۵-سرای حاجی کلبعلی. ۶- سرای ناصریه (اوزون دالان).  ۷- سرای حاجی علی قلی.   ۸-سرای دخان.  ۹- سرای روغنی.  ۱۰- سرای تیرچی لر. (انگوراتی).  ۱۱– فجر رضا.   ۱۲- بانک تهران بازار.  ۱۳- بانک ملی (تیمچه قربانعلی نوروزی).   ۱۴- تیمچه چهار دری (دورت قاپی). ۱۵- سرای حاجی شامی پایین. ۱۶- سرای صمدی.  ۱۷-سرای شاطر على (رنگرزان ).  ۱۸- سرای قربانی.  ۱۹-قدیری کاروانسرا.   ۲۰- سرای ثلاث.  ۲۱- سرای سندانی.  ۲۲-سرای نصیری.  ۲۳- سرای پناهی (بحرینی).  ۲۴- سرای حاج فرج عباسیون.  ۲۵- سراهای تخریب شده راسته امامزاده.   ۲۶- کاروانسراهای دیگر محله قدیمی دباغ ها.   ۲۷- کاروانسراهای دیگر محله قدیمی دباغ ها.

سرای ملک

سرای ملک در بازار پایین زنجان قرار دارد که در ضلع غربی آن حمام حاجی داداش و در روبروی آن سرای گلشن قرار گرفته است. این سرا دارای ۵ ورودی است که ورودی اصلی آن در راسته بازار پایین قرار دارد و ۲ ورودی به کوچه شرقی بنا و ۲ ورودی دیگر به فضای باز و متروک در سمت غرب بنا (پشت حمام حاجی داداش) باز می شود. حجره‌های اطراف این سرا به ‌دلیل متروک‌ شدن بیش از سایر سراها، در معرض تخریب و خطرات جدی قرار دارد. فرو ریختن بخش‌هایی در نمای جنوب‌شرقی، سازه‌های طاقی را در معرض عوامل جوی مخرب داده است. در نمای شرقی نیز مورد مشابهی به صورت خفیفتر وجود دارد. این سرا امروزه کاربری بازارچه صنایع دستی دارد.

این سرا، به مساحت ۸۲/۲۸۱۱ متر مربع با داشتن یک حیاط، سه دالانِ ورودی و یک دالان عمود بر دالان ورودی جنوبی که از سمت شرق یک ورودی دیگر دارد، در یک طبقه بنا شده است. این بنا از الگوی سراهای رواق‌ دار تبعیت کرده که امروزه رواق‌های آن مسدود و به حجره‌ها اضافه شده است. حیاط دارای معماری چهار ایوانه با پلان مربع است که دور تا دور آن ۲۰ حجره‌ و چهار راهروی دسترسی بین حجره‌های شرقی-غربی دارد. به نظر می‌رسد ستون‌های رواق‌ها به صورت مستطیل با نیم‌ستونی گرد اجرا شده است. ایوان شمالی این سرا از همه مرتفع‌تر است.

کاروانسرا ها و سراها های بازار پایین

در این قسمت فقط نام سراها و کاروانسراهای بازار پایین را نام میبریم.سراها واقع در بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران می باشد.
۱– سرای ملک. ۲- سرای شاپوری. ۳- سرای گیلک. ۴- سرای گلشن. ۵- سرای حاج سید فتح الله ۶- سرای حاج جواد ۷- سرای نهالی (رسولی) ۸- سرای حاج جواد. ۹- سرای تخریب شده ناصری. ۱۰- کاروانسرای معبودی. ۱۱- کاروانسرای بکندی. ۱۲- سرای وثوق ۱۳-سرای زعفری ۱۴- سرای حاج نقی

مساجد و تکایای بازار زنجان

مساجد و سراها و گرمابه‌ها در سال ۱۳۲۴ به مرور زمان به آن اضافه شده‌ است. بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین و قسمت شرقی و غربی تقسیم شده‌. گستردگی جغرافیایی بازار زنجان دارای تنوع بسیاری می باشد. تنوع راسته‌ها، سراها و کاوانسراهای درون‌ شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته است. وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده‌ است.

بازار و مسجد، کنار سایر عناصر از اساسی ترین اجزای یک شهر بوده و هستند. بازار و مسجد در شهرهای اسلامی چنان با یکدیگر آمیخته شده اند که گاهی نمی توان یک بازار را بدون مسجد را بازاری واقعی محسوب کرد. در حقیقت بازار یکی از عناصر تشکیل دهنده بازار می باشد. بازار زنجان نیز این امر مستثنا نمی باشد. در این قسمت برای آشنایی فقط نام مساجدی که از قدیم در بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران ساخته شده است را نام می بریم:

1- مسجد سید یا دارا.  ۲- مدرسه – مسجد خانم. ۳- مسجد سید فتح الله.  ۴- مسجد نجفی میرزایی.  ۵- مسجد میرزایی قائمی (میرزا مهدی). ۶- حسینیه اعظم.  ۷- زینبیه اعظم.   ۸-مسجد دمیریه یا دمیرلو.  ۹- مسجد وليعصر (مسجد ملا).   ۱۰- مسجد عباس قلی خان. ۱۱- مسجد شیخ علی (لطف الله).  ۱۲- مسجد و مدرسه چهل ستون.  ۱۳- مسجد نصرالله خان.   ۱۴- امامزاده سید ابراهیم.  ۱۵- میرزا ابوالقاسم مجتهد (۱۹۲-۱۲۲۴ ه ق).

بازار قیصریه زنجان

مجموعه بازار زنجان، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار احداث شده است که ۵ هکتار آن به فعالیت اقتصادی، ۷ هکتار آن برای سکونت، اهکتار آن جهت اماكن عام المنفعه و ۲ هکتار دیگر آن برای شبکه ارتباطی اختصاص یافته است. بازار بزرگ زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران به شمار می رود. این مجموعه بازار با ۵۶ وردی اصلی و فرعی (کوچه) به شبکه ارتباطی کل شهر راه دارد. بازار زنجان در کل ۹۴۰ باب مغازه دارد. بازار قیصریه‌ یا راسته قیصریه، محل ارائه اجناس ظریف و گرانبها است. در حال حاضر قیصریه‌ی زنجان محل فروش اجناس لوکس است. موقعیت قیصریه‌ی زنجان که از راسته‌های اصلی منشعب می‌شود و آن را به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می‌کند، باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعال‌ترین محورهای بازار است.

راسته قیصریه در زمان شاهزاده عبدالله میرزا قاجار در غرب مسجد سید احداث شده است و دارای پوششی با طاق های هلالی و ضربی می باشدو مصالح آن از آجر با توجه به شیب زمین طاق های شمالی این راسته کوتاهتر و از نوع هلالی هستند و به سمت جنوب که شیب زیاد تر شده با اضافه کردن بر بلندی طاق ها معمار توانسته تا حدود زیادی تعادل و نظم را در پوشش این سقف به وجود آورد و در قسمت جنوبی به راسته زرگرها و بازار پایین متصل می شود. همچنین برای تامین نور و روشنایی بازار در وسط طاق ها نورگیر های تعبیه گردیده است. یکی از ورودی های مسجد جامع (سید) از این بازار می باشد. عطاری، پارچه فروشی، لباس فروشی، طلا فروشی و… کاسبان این بازار هستند. این بازار دو ورودی اصلی دارد. ورودی سبزه میدان و خیابان فردوسی.

تعریف مجموعه قیصریه در بازارهای سنتی
قیصریه، به مجموعه های تجاری با فروشگاهی سر پوشیده با شکل ها و معماری های متفاوت اطلاق می شده است.که غالبا به دستور پادشاهان و حکام وقت ساخته می شد و معمولا جدا از مجموعه بازار (بیشتر به لحاظ حقوقی و شان تجاری) به داد و ستد یک نوع کالا اختصاص داشت و فاقد محل اقامت بود.
قیصریه ها بیشتر محل کار صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند درزیان، علاقه بندان، زرگران، گوهریان، سوزن دوزان و بزازان بوده است. قیصریه ابراهیم خان کرمان و قیصریه و بازارچه بلند اصفهان، قیصریه خان یزد و وکیل شیراز و قیصریه قزوین (که عبور خیابان آن را خراب کرده است ).از نمونه های خوب در بازارهای ایران است.(دانشنامه جهان اسلام، ج ۳ ، ۱۳۷۳:۳۳۰-۳۳۱).

خصوصیت مشترک قیصریه ها:
1- اول داشتن در و دربند.
2- دوم محل فروش منسوجات عالی و کالاهای ظریف و گران بهاء.
3- سوم برخورداری از زیبایی و شکوه معماری قیصریه اغلب شکل راسته فرعی عریض تری را دارد.که کاملا بسته است. و فقط با دو در به راسته های اصلی یا فرعی بازار راه پیدا می کند.اما معماری آن معمولا از راسته ها ظریف تر و مجلل تر است.و پوشش درونی گنبدهای آن، تزئینات و ریزه کاری های بیشتری دارد.

مسیر ورودی بازار قیصریه زنجان

ورودی این بازار در سبزه میدان قرار دارد.برای رفتن به این بازار از مسیر سنگ فرش پیاده راه بین چهارراه انقلاب تا سر بازار قیصریه طی کنیم.و به ورودی بازار قیصریه برسیم.این مسیر حدودا ۱ کیلومتری پیاده راه می باشد.اگر از سمت غرب زنجان قصد رفتن به بازار قیصریه را داریم می توانیم با وسیله نقلیه شخصی یا وسایل نقلیه عمومی از طرف چهارراه امیرکبیر به سمت سبزه میدان برویم.

حمام های بازار زنجان

گرمابه ها نقش قابل توجهی در انتقال آداب و رسوم و آیین ها و مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه نیز  ایفا می کردند، دیدار مردم در این محل تازه می شد و انتقال اخبار صورت می گرفت. گرمابه ها امروز نیز از نظر معماری دارای ارزش و اعتبار هستند. زنجان نیز در طول سالیان متمادی دارای حمام های تاریخی بسیاری بوده است. که درچند دهه اخیر بخش قابل توجهی از این میراث تاریخی به بهانه های مختلف تخریب شده یا تغییر کاربری یافته است. اکنون تعداد محدودی ازآن ها به جا مانده است. حمام گردی در هر شهر، بخشی از آداب و سنن آن شهر را به شما نشان می دهد. شکل معماری حمام ها، علاوه بر آنکه دانش فنی معماران هر دوره را مشخص می کند. ویژگی های فرهنگی و اصول بهداشتی حاکم بر آن زمان را هم بازگو می کند. به همین دلیل دیدن حمام های یک شهر تاریخی مانند زنجان می تواند گشتی در فرهنگ این شهر باشد.

اسامی حمام های بازار بزرگ زنجان
در این بخش حمام هایی که در بازار بزرگ زنجان ساخته شده است. که در ذیل نام برده می شود. توضیحات کامل در قسمت حمام های بازار زنجان شرح داده شده است.
۱- گرمابه حاج ابراهیم .۲- گرمابه حاج داداش. ۳- گرمابه حسینیه. ۴- گرمابه فراش باشی. ۵- گرمابه بلوری ( قوشا ). ۶- گرمابه میرلی. ۷- گرمابه سینا. ۸- حمام قیصریه (سید)

«حاج داداش» نمادی باشکوه از معماری ایرانی

گرمابه‌ی «حاج داداش» از بناهای تاریخی ارزشمند در دل بازار تاریخی زنجان است که امروز صاحبان این بنا با تغییر کاربری آن، فضای مفرح و دلنشینی در قالب سفره‌ خانه سنتی پدید آورده‌اند که آرامش و ذوق هنر ایرانی را نشان می‌دهد. این بنا نیز که به سفره خانه‌ سنتی تبدیل شده است، در قلب بازار قدیمی زنجان واقع ‌است. این بنا حدود ۱۰۰ سال پیش به‌عنوان حمام احداث شد و هم‌ اکنون با حفظ بافت قبلی و با انجام اندکی تغییر و تزیینات زیبای سنتی به‌عنوان سفره‌خانه برای پذیرایی گردشگران و اهالی شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گنبد اصلی حمام حاجی داداش که یکی از قدیمیترین بناهای تاریخی شهر زنجان و تنها حمام ستون سنگی زنجان است، روی چهار ستون سنگی قرار گرفته که این ستون ها در زمان خود توسط هنرمندان همدانی تراشیده شده است. زیباترین بخش این حمام سنتی، فضای بینه آن است. در این بخش طاق اصلی روی چهار ستون سنگی مزین به سر ستون‌های مکعبی ‌شکل و بدنه‌ی مارپیچی (از نوع ستون‌های ترکیبی) قرار دارد. این مکان اکنون به‌ عنوان چایخانه‌ی سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.

گرمابه‌ی «حاج داداش»ا که قدمت آن به‌ طور تقریبی به ۱۵۰ الی ۲۰۰ سال پیش می‌رسد، توسط معماری که حمام به نام او منسوب است، در وسط بازار زنجان واقع شده است که از دوران صفویه به بعد مرکز داد و ستد و فرهنگ بومی و محلی بوده و این مرکزیت را تاکنون حفظ کرده است. این بنا درست مقابل مسجد آیت‌الله قائمی، یکی از مساجد قدیمی و مهم زنجان، واقع شده است. از سازنده‌ی اصلی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به گفته بعضی از سالخوردگان، فردی به نام حاج داداش بانی بنا است که از همان موقع، حمام فوق به نام حاج داداش مشهور می شود.