قلعه کوه زردان خراسان جنوبی

 قلعه کوه زردان کجاست؟

قلعه کوه زردان در فاصله ۷۰ کیلومتری قاین، و ۱۰۵ کیلومتری بیرجند، در شمال شرقی روستای زردان، بخش زهان، شهرستان زیرکوه، استان خراسان جنوبی، بر فراز کوهی به همین نام، بنا گردیده است. قلعه برفراز کوه به شکل کله قندی و دارای شیب تندی است. ارتفاع آن از زمین بیش از ۵۰۰ متر و در بلندترین نقطه قله ساخته شده است. فضای محوطه بالای قلعه حدود ۳۰۰ متر را شامل می‌شود. پلان معماری قلعه مستطیل شکل و از سنگ لاشه و ملات ساروج ساخته شده و دارای حصار بلند و برج‌هایی جهت دیدبانی بوده‌ است. راحت‌‌ ترین معبر دست یابی به قلعه از سمت دیواره شرقی است که ساختمانی در اینجا برای کنترل و بازرسی افراد ورودی وجود داشته‌ است.

از وضعیت ظاهری قلعه چنین بر می‌آید که دردوره سلجوقیان و ایلخانی مسکونی بوده است. تأسیسات قلعه به مرور زمان بر اثر حوادث طبیعی چون زلزله و باران آسیب‌های زیادی دیده و هم اکنون بسیار در هم ریخته‌ است. به احتمال فراوان این قلعه، مورد استفاده امرا و حکام دوره ساسانی نیز بوده و از آنجا نواحی قهستان و زیر کوه و ارتباط آن با هرات و دیگر شهرهای افغانستان کنونی را زیر نظر داشته‌اند. این قلعه یکی از زیباترین و در عین‌ حال مخوف‌‌ ترین قلعه‌های خراسان جنوبی است و سال‌ها مرکز دیده‌ بانی حکومت حکام ایالت قهستان بوده‌ است. به‌ طوری‌ که حکام آن در هنگام خطر یا حمله دشمن از مناطق شرقی کشور، با نور و دود آتشی که برفراز قلعه کوه روشن می‌کردند، حکام قهستان که در قلعه کوه قاین بودند را از خطر آگاه می‌کردند.

تاریخچه قلعه کوه زردان

با توجه به شواهد موجود این قلعه از قلعه های اسماعیلیان به شمار می رود و از مهمترین قلاع اسماعیلیه در منطقه قهستان بوده و با توجه به موقعیت جغرافیایی این قلعه و نیز سازه های فرعی و انبوه پیرامونی آن، اهمیت آنرا نزد سازندگان و ساکنانش می رساند. ساکنین و حاکمین مستقر در قلعه کوه زردان با قلاع پیرامونی خصوصاً با قلعه کوه قاین در ارتباط تنگاتنگی بوده اند؛ لذا اشراف کاملی بر مناطق شرقی قهستان و زیرکوه داشته و عبور و مرور در مسیر فرعی جاده ابریشم را کنترل می نمودند.این مسیر، مناطق هرات و فراه افغانستان را به شهر های مرکزی ایران (اصفهان، یزد، کرمان و...) متصل می کرد. این قلعه، به عنوان یکی از آثار منتسب به فرقه اسماعیلیه، از جایگاه مناسبی در میان آثار تاریخی منطقه برخوردار است.

وجود آثار معماری، (که یا کاملاً مشخص می باشند؛ و یا به دلیل مدفون شدن در زیر آوار، پنهان هستند؛) و نیز پراکندگی آثار به جای مانده در محیط پیرامونی اثر، نشان دهنده اهمیت این قلعه می باشد. فرقه اسماعیلیه که به عنوان یکی از گروهها و نهضتهای مخالف حکومت سلجوقیان و خلفای عباسی مطرح می باشد، از سال 484 تا سال 654 هجری قمری که زمان حمله هولاکوخان مغول یعنی حدود 170 سال، حضوری مداوم در منطقه قهستان داشته اند. لذا با توجه به اینکه این اثر تاریخی یکی از قلعه های منتسب به اسماعیلیان می باشد به لحاظ تاریخی، فرهنگی و نیز باستان شناسی اهمیت فراوانی دارد.

ثبت ملی

گرچه امروزه بر اثر حوادث طبیعی: برف، باران و زلزله (از جمله زلزله ویرانگر سال ۱۳۷۶ منطقه قاینات و زیرکوه) و انسانی (کاووش های محیطی و تخریب های پیرامونی قلعه که توسط سودجویان و دزدان اموال عمومی انجام گرفته) در هم ریخته؛ و مانند دیگر آثار تاریخی و باستانی مورد بی مهری فراوان قرار گرفته و از شکوه و عظمت این قلعه چیزی بر جا نمانده، لیکن بازمانده های این اثر ارزشمند به تاریخ ۱۳۸۴/۱۲/۲۴ به شماره ۱۵۲۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.