04 خرداد 1398

ارگ کلاه فرنگی بیرجند

988 دفعه

ارگ کلاه فرنگی بیرجند کجاست؟

کلاه‌ فرنگی یا کوشک، درواقع نوعی از معماری سلطنتی است که اغلب در قاره‌ کهن و در کشورهایی همچون ایران، امپراطوری عثمانی و همچنین شبه قاره‌ی هند، طرفداران بسیاری داشته و نمونه‌های متعددی از آن‌ها در طول تاریخ ساخته شده و برجای مانده است. بناهایی که در مرکز باغ یا در وسط تفریحگاه‌ها به صورت‌های مختلفی از جمله ساده یا تزئینی احداث می‌شد. ارگ کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی شهر بیرجند است. این بنا در دوره قاجار و بین سالهای ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری به مساحت تقریبی ۷۰۰ متر مربع ساخته شده‌ است و در حال حاضر این ارگ در محل فرمانداری بخش بیرجند و در خیابان مطهری بیرجند واقع شده ‌است.

ارگ کلاه فرنگی بیرجند

تاریخچه ارگ کلاه فرنگی

این ساختمان که در گذشته به نام‌های دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس و ارگ سرکار نیز خوانده می‌شد؛ صرف نظر از فرم زیگوراتی آن در بخش هم کف کاملترین نقشه و فضاسازی را دارا می‌باشد و قسمت ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ایجاد شده‌ است که با چندین قوس طاق‌های زیبایی را در بنا به وجود آورده ‌است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۸۸۰ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دهخدا نیز در لغت‌ نامه‌ی خود در وصف اینگونه عمارات چنین گفته است: عمارتی که در میان عرصه سازند. بناء در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت.

این در حالی است که در عصر حاضر، این اثر تاریخی به عنوان ساختمان استانداری استان خراسان جنوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. محققان، این ارگ را به «امیر حسن خان شیبانی»، نسبت داده‌اند؛ عمارتی که تا اوایل دوران حکومت قاجار، همچنان به عنوان مقر حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت و توسط مالک آن «امیر علم خزیمه»، در سال ۱۳۵۶ به فرمانداری بیرجند اهدا شد. امروزه سازمان میراث فرهنگی کشور نیز این بنای تاریخی و کهن را ارج نهاده و آن را در زمره‌ی بناهای تاریخی مهم استان خراسان جنوبی قرار داده و با شماره‌ی ۱۸۸۰ به ثبت ملی رسانده است.

ارگ کلاه فرنگی

معماری ارگ کلاه فرنگی

سازندگان این میراث ملی، آن را به فرم زیگوراتی یا شکل پله پله‌ای، در شش طبقه، با معماری زیبا و قابل توجهی ساخته‌‌اند. این بنا که در ابتدا با پلان شش ضلعی ساخته شده و در آخرین طبقه که راس عمارت را تشکیل می‌دهد به شکل مخروطی تبدیل شده و نمایی زیبا و باشکوه را ایجاد کرده است. عمده مصالح استفاده شده در ساخت ارگ کلاه فرنگی بیرجند، گل، آجر، ساروچ و آهک است و ضمن داشتن شکل زیگوراتی و شش اشکوبه که خاص و منحصر به‌فرد جلوه می‌کند، متشکل از چند بخش اصلی و فرعی است. همکف، فضای ورودی، هشتی، گنبدی‌ها، چندین اتاق، دالان‌های مختلف، فضای حوضخانه، فضای اطراف حوضخانه و طبقه‌ی اول، از جمله قسمت‌هایی است که در این ارگ قدیمی طراحی و ساخته شده است.

از نکات جالب توجه در مورد معماری ارگ کلاه فرنگی بیرجند، می توان به طبقات آن اشاره کرد که با وجود تعبیه و ساخت شش طبقه در این عمارت، تنها دو طبقه‌ی هم ‌کف و طبقه اول قابل استفاده است و طبقات دیگر تنها به دلیل شکل‌ پذیری ساختمان بنا، طراحی و ساخته شده است. البته بد نیست بدانید که شکل نخستین ارگ کلاه‌ فرنگی بیرجند، به‌ صورت دو بادگیر آن هم در طرفین یا در دو سمت بوده است که متاسفانه به دلیل بازسازی‌ها و تعمیراتی که در زمان‌های پس از ساخت بر آن صورت گرفته است، به‌ طور کامل حذف شده و از بین رفته است.

 ارگ کلاه فرنگی

جالب است بدانید که کارشناسان معماری، بخش همکف را به دلیل بهره‌ مندی از نقشه و فضاسازی کامل، از مهمترین بخش‌های ارگ معرفی کرده و اهمیت ویژه‌ای برای آن قائل هستند. سازندگان ارگ کلاه فرنگی بیرجند، فضای ورودی این عمارت زیبا را جلوتر از طبقه‌ی همکف احداث کرده‌اند. همچنین ایشان در بخش ورودی بنا با ایجاد قوس‌های متعدد، طاق‌های زیبایی را در بنا ایجاد کرده و هنرمندی خود را با اجرای تزئینات و سبک‌های تزئینی متنوع در بخش‌های مختلف از جمله طبقه‌ی همکف ارگ، در معرض نمایش قرار داده‌اند. همچنین معماری انجام شده در هم‌ کف این ساختمان ارزشمند تاریخی، به‌ صورتی است که بخش‌های مختلفی از جمله گنبدی‌ها، اتاق‌ها و هشتی به کمک دالان‌های ارتباطی به یکدیگر متصل و محدود می‌شود. طبقه‌ی نخست ارگ نیز به شکل هندسی هشت‌ضلعی ساخته و روی طبقه‌ی همکف قرار گرفته و طراح و معمار این بخش از قصر بی‌بی عروس بیرجند، فضای کوچک‌تری را برای آن در نظر گرفته و چند اطاق کوچک را در فضای آن تعبیه کرده است.

ارگ کلاه فرنگی

در مرکز عمارت ارگ، می‌توان بخشی زیبا و بهره‌مند از معماری جالب توجهی را مشاهده کرده که از آن به بخش حوضخانه یاد می‌شود. درواقع می‌توان این بخش از ارگ را به دلیل وجود تزئیناتی که هنرمندان سازنده بر آن انجام داده‌اند، از مهمترین بخش‌های عمارت ارگ بیرجند، معرفی کرد. حضور آب‌نما در بخش حوضخانه علاوه بر زیبایی، تهویه‌ی این قسمت از ارگ را نیز برعهده دارد.

سازندگان ارگ کلاه فرنگی بیرجند، محوطه‌ی حوضخانه را با فاصله‌ی یک متر پایین‌ تر از کف اصلی ساختمان ارگ ساخته و آن را به شکل هشت ضلعی طراحی و ایجاد کرده‌اند. محوطه‌ی اطراف این بخش از ارگ نیز به دلیل داشتن طاق‌ نماهای تزئینی که با مقرنس‌هایی زیبا و چشم‌گیر باشکوه و دیدنی شده، مورد توجه و تحسین کارشناسان معماری قرار گرفته است. از نکات جالب در این بخش، می‌توان به سکوهای کوتاهی که به تعداد طاق‌نماها در بخش تحتانی آن تعبیه و ایجاد شده است، اشاره کرد.

سازندگان ارگ کلاه فرنگی بیرجند برای تهویه‌ی حوضخانه، آب‌نمایی زیبا با شکلی خاص و ویژه در این بخش قرار داده‌اند که زیبایی آرامش‌ بخشی را نیز ایجاد کرده است. همچنین حضور پنجره‌های نورگیر که در قسمت گنبدی کلاه ‌فرنگی تعبیه شده است، روشنایی و نور مورد نظر فضای حوض‌خانه‌ را تامین می‌کند که هنرمندان سازنده‌ی بنا با دیگر تزئیناتی که در این قسمت از ارگ انجام داده‌اند، فضایی زیبا و تماشایی را ایجاد و برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند. از جمله تزئنیاتی که در بخش حوضخانه صورت گرفته است، می‌توان به مقرنس‌، رسمی‌بندی، کاربندی‌های لانه زنبوری و نیز تزئینات گلدانی اشاره کرد.

آخرین ویرایش در یکشنبه, 05 خرداد 1398 09:51