رصدخانه مراغه زمانی از مشهورترین رصدخانه های اسلامی بوده که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته بود. روی تپه ای در غرب مراغه در نزدیکی دو روستا به نام های طالب خان و حاجی کرد قرار داشته است که دریاچه ارومیه را می‌توان از دور دست از آنجا دید. متاسفانه امروزه تنها پی های بخش های مختلف رصدخانه و بخشی از سدس سنگی آن باقی مانده است.
در روزگاری که هنوز خبری از تلسکوپ و دوربین های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه ای را بنا کرد که سال ها به عنوان پیشرفته ترین رصد خانه جهان شناخته می شد. رصدخانه مراغه در مجموعه تاریخی افلاک نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی بنا شد .
سال 657 هجری در دوره هلاکوخان رصدخانه مراغه زیر نظر خواجه نصیر الدین طوسی فیلسوف و ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان در شهر مراغه بنا شد. ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه ای ساخته شده بود. این رصدخانه کتابخانه ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی دارد. هولاکوخان برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه های ویژه‌ای در نظر گرفت. در سال های اخیر گنبدی برای حفاظت از بقایای این بنای ارزشمند بر روی بخشی از آن ساخته شده است.
در آن زمان رصدخانه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخه‌های دانش درس داده می‌شد و مشهور ترین دانشمندان آن عصر در آن جا گرد هم آمده بودند. همچنین در آن دوره ارتباط علمی ایران و چین به دلیل استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی در این مرکز فعالیت داشتند.علاوه بر این، فیلسوف و فرهنگ نامه نویس مسیحی به نام ابن العبری در رصدخانه مراغه به تدریس کتاب های اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود.
برج مرکزی که وسیعترین فضای کشف شده را تشکیل می دهد قطری به اندازه 22 متر دارد ضخامت دیوار آن 80 سانتیمتر می باشد. فضای داخلی آن شامل یک راهرو و 6 اطاق می شود که 4 اطاق مستطیلی شکل و 2 اطاق دیگر که در سمت شمال و جنوب قرار گرفته‌اند شکل هندسی ندارند.
در جوار رصدخانه، سرایی عالی برای استفاده خواجه و منجمین ساخته شده و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجو نیز احداث گردیده بود. این کارها مدت 13 سال به طول انجامید، تا اینکه هلاکو درگذشت.با این حال خواجه تا آخرین دقایق عمر خود تلاش نمود که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد و تقویم و زیج ایلخانی حاصل این تلاش بی وقفه بوده است. اما امروزه از بزرگ ترین مرکز علمى منطقه، تنها قسمت هاى کوچکى بر بلنداى تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با کاوش هایى که به سرپرستى دکتر پرویز ورجاوند انجام شد باقیمانده هاى این بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدی بزرگ به جهت حفظ بناهای باقیمانده بر روی آن قرار داده شده که ظاهرا به صورت نمایشگاه نیز از آن استفاده میشود
خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام شده در رصدخانه مراغه تدوین کرده است. زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌های آن زمان – از جمله در چین – برخوردار بوده است و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ طوسی) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.
رصد خانه مراغه، که این روزها آثار کمی از آن به جا مانده است، یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به حساب می آید و در برپایی آن شخصیت های بزرگی مثل علامه قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسـطرلابی و دیگر بزرگان آن روزگار شرکت داشته اند.
رصدخانه مراغه که این روزها به عنوان یک اثر تاریخی و جاذبه گردشگری شناخته می شود، مهم ترین کارکرد را در دنیای نجوم آن روزگار داشته است. سال ها بعد، قوبیلای قاآن امپراطور چین و برادر هلاکو خان کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به این شهر فرستاد تا طراحی اولیه این رصدخانه را کپی برداری کرده و بعد از مراجعت به چین رصدخانه ای با همین الگو بسازند. علاوه بر این، گفته می شود که رصدخانه های سمرقند، استانبول و هند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده اند.
برای دیدن این رصدخانه، باید به شهرستان مراغه در 147کیلومتری جنوب تبریز سری بزنید و آن را در زیر در گنبد سفید رنگی که برای محافظت از بقایای آن ساخته شده، ببینید.