قدمت شهر بندری بوشهر را به زمان اردشیر شاه ساسانی نسبت می دهند و در کارنامه اردشیر بابکان از آن نام برده شده است. اما بندر کنونی بوشهر را ابومهیری (پسر ناخدا باشی کشتی های نادر شاه) ۳۰۰ سال پیش تاسیس کرد. در طی این سال ها آثار تاریخی زیادی برجای مانده است که مسجد جامع بردستان یکی از آن ها به شمار می آید. برخی دیرین شناسان آن را کهن ترین عمارت متعلق به دوره اسلامی نامیده اند. فاصله مسجد تا بازار اصلی بوشهر ۲۰۰ کیلومتر است که حدود دو ساعت زمان می برد
مسجد طی سال های گذشته چندین بار مرمت شده است که آخرین بار در سال ۱۲۷۳ هجری قمری توسط حیدر خان دشتی بوده است. مسجد در شهر دیر، روستای بردستان ساخته شده است. در اطراف مسجد گورستانی متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری قمری است که نوشته هایی با خطوط کوفی و عربی روی آن ها دیده می شود.
در نزدیکی و پیرامون مسجد میتوان میتوان نشانههایی از قبور قدیمی اسلامی را منقوش به خط کوفی و عربی که متعلق به دوران مختلف تاریخی است، در کنار قبرهای جدید مشاهده کرد که در عین بهرهمندی از ارزش تاریخی، وجود گورستانی کهن را در این منطقه به اثبات میرساند. با توجه به تکه سنگهایی که در این قبرستان برجای مانده است، باستانشناسان قدمت آن را به قرون چهارم و پنجم هجری قمری نسبت میدهند. طرح اولیه مسجد جامع بردستان به صورت مستطیل شکل و متشکل از یک مدخل کوچک، محراب، دو اتاق جانبی و شبستانی بزرگ (شبستان ورودی)، است که به گفتهی باستانشناسان، بنای نخستین به همت «عمر بن عبدالعزیز» ساخته شده است. البته کتیبهای در داخل یکی از اتاقهای مسجد نصب شده است که سال ۸۲۵ هجری را بهعنوان زمان تعمیر و بازسازی آن عنوان کرده و احتمال ساخته شدن آن در دوران قرون اولیهی اسلامی را قوت میبخشد.
طراح مسجد جامع بردستان، معماری مسجد را از بیرون به صورت پلانی چلیپایی (صلیبی شکل) طراحی کرده که متاسفانه در حال حاضر، سفیدکاری شده است. در قسمت بالای مسجد، بادگیری بزرگ قرار دارد که در ساخت آن از روش ساخت بادگیرهای جنوب کشور، استفاده شده است. این بادگیر باعث میشود تا هوای داخل شبستان خنک و مطبوع شود. شبستان در خلاف جهت قبله و حدودا به سمت شمال به جنوب و در مساحت تقریبی ۷۵۰ مترمربع ساخته شده است. بلندای مسجد از راس آن تا سطح زمین بالغ بر ۵ متر است و اینگونه به نظر میرسد که سازندگان مسجد را روی صخرهای طبیعی (تپه) احداث کردهاند.
در حال حاضر ورودی مسجد از ضلع شرقی آن است که سه قوس ناهمگون دارد؛ به بیانی سادهتر این بخش مسجد از لحاظ طول، عرض و ارتفاع هیچ تناسبی با یکدیگر نداشته و باعث ایجاد ناهمگونی قابل توجهی شده است. داخل اتاق ورودی مسجد، میتوان ردیفی از پلکان مارپیچ را مشاهده کرد که به پشت بام مسجد، محدود میشود. در بخش خارجی چلیپای سمت جنوب و برخی دیگر از بخشهای مسجد، قوسها به صورت متقارن و شبیه به یکدیگر ایجاد شده است.
سقف مسجد نیز به صورت گنبدهای خیز کم است و در قسمت داخلی آن میتوان آثاری از تزئینات مقرنسکاری شده را مشاهده کرد که از مصالحی همچون لاشه سنگ تشکیل شده است. البته عمده مصالح استفاده شده در ساخت مسجد جامع بردستان، لاشهی سنگ و قلوه سنگهای طبیعی مرجانی است که در منطقه وجود دارد و نیز از ملات گچ و نوعی ملات ساروج نیز در ساخت آن بهکار برده شده است.
در ساخت مسجد جامع بردستان، تزئینات کمی بهکار رفته است و مسجد ساده اما باشکوه جلوه میکند
از نکات جالب و قابل توجه در مورد مسجد جامع بردستان، وجود یک مقبره در فضای ورودی مسجد است که وری بدنهی آن کتیبهای وجود دارد که در دو سطر مضمون آیتالکرسی نقش بسته است. در شبستان مسجد، ۱۲ ستون به صورت دو ردیف ستونهای شش تایی قرار دارد که با اجرای قوسهایی در بین آنها، سقف را روی ستونها قرار دادهاند، به صورتی که هفت دهلیز در سقف ایجاد شده است. محراب نیز همانند بسیاری از بخشهای مسجد بهصورت ساده و درست در مرکز بدنهی غربی مسجد ساخته شده و در بخش داخلی قوس آن مقرنس اری شده است.
در محراب مسجد، نورگیرهای مشبکی برای تامین نور و تهویهی هوا تعبیه شده است
در بخش سقف میانی شبستان مسجد، ردپایی از کلافکشی با تیرآهن و چوب که بیشتر از چوب درخت کنار و گز است، برجای مانده است. همچنین در بالای شبستان، بادگیری تعبیه شده که معرف معماری سرزمینهای کویری و جنوبی کشور است. دو سکوی سنگی در دو طرف بخش ورودی مسجد قرار دارد. در این بخش لوحی ساخته شده از سنگ مرمر قرار دارد که زمان تعمیر مسجد توسط «حیدرخان دشتی» را به سال ۱۲۷۳ هجری قمری، بیان میکند. همچنین کتیبهای چوبی در مسجد جامع بردستان وجود دارد که با توجه به متون ثبت شدهی تاریخی به نظر میرسد که روی آن بهصورت برجسته متن به زبان عربی نوشته شده است.
با توجه به کتیبهی چوبی که طول آن برابر با ۱ متر و ۴۰ سانیمتر و عرض آن برابر با ۳۵ سانتیمتر است، میتوان دریافت که «حاجی ابوبکر شاه»، در سال ۸۵۲ هجری قمری، بنای مسجد را بازسازی کرده است. جالب است بدانید که طبق گفتهی اهالی بردستان، این کتیبهی چوبی به دست متولی مسجد در مکانی بیرون از آن نگهداری میشود. همانگونه که پیشتر نیز بیان شد، این مسجد پس از ساخت تعمیر و بازسازی شده است که لوح سنگی در ورودی مسجد نیز از این مسئله حکایت میکند. در این لوح این ابیات حک شده است
همانگونه که پیشتر نیز بیان شد، این مسجد فاقد تزئینات متعدد است؛ درواقع کل تزئینات خارجی بنا، طاقنماهایی است که در دیوار مسجد قرار دارد و در عین سادگی، با شکوه تمام ساخته شده و همانند میراثی گرانبها از گذشتگان به یادگار مانده است. این اثر تاریخی و گردشگری در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۷ به شمارهی ۲۰۶۰ به عنوان یکی از آثار ارزشمند ملی کشور، به ثبت رسیده است.
