غار کتلهخور غاری است خشکی -آبی که در استان زنجان، شهرستان خدابنده و در ۸۰ کیلومتری جنوب قیدار و ۱۷۳ کیلومتری شمال همدان و ۴۱۰ کیلومتری تهران و ۵ کیلومتری شهر گرماب واقع است. در بعضی مناطق غربی ایران به کوه کم ارتفاع “کَتَله” میگویند و احتمالاً وجه تسمیه این غار نیز همین است که در یکی از این کوهها قرار گرفتهاست و خورشید از پشت آن طلوع میکند و به جای کتله خورشید به آن کتله خور میگویند.
یک معنی دیگر ترکی بوده که کتله به معنی پستی و بلندی و ناهمواریهای دخل غار و خور به معنی راحتی و آسانی است که بهصورت کلی به معنی پستی و بلندیهای راحت و دنج است.
غار کتله خور قبل از سال ۱۳۰۰ خورشیدی کشف شده و در سال ۱۳۳۰ توسط شخصی به نام جمالی زنجانی به ثبت رسیده است.
حدود سال ۱۳۴۳ خورشیدی، به علت طولانی بودن دهلیز ورودی، کوتاه بودن سقف آن، مشکلات عبور و مرور و فقدان جاذبهها، غارسنگی بیاهمیت جلوه شد، ولی در سال ۱۳۶۵ گروهی از غارنوردان زبده همدان بازدید مفصلی از غار انجام دادند و توانستند شکلگیری این غار را به دوران ژوراسیک مربوط دارند، یعنی بیش از ۱۲۰ میلیون سال قبل.
غار کتله خور از نظر قدمت تقریبا همسن غار علیصدر همدان است، البته از دو جهت با هم تفاوت دارند
این غار از سه طبقه تشکیل شده و دارای تونلهای فرعی، استلاکتیتها و استلاکمیتها و ستونهای بسیار در گذرگاههای اصلی است و قندیلهای مخروطی آویزان از سقفها در اثر داشتن ناخالصیها، رنگهای متنوع به خود گرفتهاند. آنها که ترکیبات به همراه نداشته یا کمتر دارند، بهصورت بلورهای شیشهای بسیار شفاف مشاهده میشوند.
غار کتله خور از نظر قدمت تقریبا همسن غار علیصدر همدان است، البته از دو جهت با هم تفاوت دارند. یکی اینکه غار علیصدر همدان غاری است کاملا آبی، اما غار کتله خور زنجان غاری است تقریبا خشک.
دوم اینکه آهکهای غار کتله خور نسبت به آهکهای غار علیصدر بسیار خالصتر است که عاملی برای زیباتر شدن غار است، چراکه خالص بودن آهکها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیلها میشود.
دهانه غار کتله خور در ارتفاع ۱۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد و اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمهای که آبهای فرورو حاصل از ریزش جوی غار را خارج میکند و به رود شور میریزد، ۵۰ متر است.
ورودی غار یک دهلیز ۴۰۰۰ متری با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی است. پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع ۹۵۰ متری با سربالاییهایی به ارتفاع ۲ متر و گودالهای خشک قرار دارد که با دوشاخه ۵۰ متری ادامه پیدا میکند و پس از عبور از یک سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چکنده و چکیده و ستون میرسد.
ورودی اولیه این دهلیز به منظور جلوگیری از آسیبهای احتمالی بسته شده است. این مکان را افراد محلی «یورت یری» میگفتهاند که به زبان ترکی به معنی محل زندگی افراد یا ابا و اجداد اطلاق میشود.
تعدای اسکلت انسان و تکههای سفال قدیمی در این محل پیدا شده و بر اساس بررسیهای انجام گرفته متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد است که در این مکان گم یا دفن شدهاند. در داخل تالار کوچک بلورین که به تالار ستونها چسبیده، چاهی به عمق ۸ متر قرار دارد که احتمالا محل خروج آبهای فرورو سازنده غار است
احتمالا دانستن این نکته برایتان جالب است که این غار در ابتدا غاری آبی بوده اما از آنجایی که از چند طبقه مختلف تشکیل شده آب به طبقات پایین تر نفوذ کرده و تبدیل به غاری خشک شده است. با قدم زدن در میان دالان های این غار قندیل های شفاف و آهکی را می بینید که به زیبایی هر چه تمام تر زینتبخش فضای داخلی غار هستند کمی که بیشتر قدم بزنید مطمئنا با دیدن استالاکتیت های گل کلمی چنان ذوق زده می شوید که دوست دارید مسیر را ادامه بدهید و شگفتی های بیشتری را کشف کنید..
در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شده است؛ بخش ورزشی آن تنها مورد استفاده غارنوردان و صخرهنوردان قرار میگیرد، حدود ۴ کیلومتر است که البته هنوز انتهای آن کشف نشده است.
بخش تفریحی غار نیز که جهت بازدید عموم مورد استفاده قرار میگیرد، حدود ۲ کیلومتر مسیر مستقیم است که گفته میشود این مسیر تنها یکسوم کل غار است.
بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد، قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی که جهت برگزاری مراسم مختلف مورد استفاده قرار میگیرد، البته این دالان هیچ گونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن بهصورت مصنوعی کنده شده، اما خود دالان کاملا طبیعی بوده است.
غارکتلهخور از لحاظ کیفیت بلورها و قندیلها، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهکی جهان شناخته شده است که با سرمایهگذاری بخش خصوصی و هزینه شخصی به نام مهندس عالی که مهندس عمران فرمانداری زنجان بودند، در طول پنج سال آماده بهرهبرداری شد.
