30 مرداد 1397

موزه چهلستون اصفهان

2062 دفعه

دومین کاخ موزه قدیمی ایران

موزه چهلستون با نام های کاخ موزه چهلستون یا باغ موزه چهلستون نیز خوانده می شود و بین مردم مشهور است. این موزه مکانی برای حفظ و نگهداری مجموعه آثار کاخ چهلستون و دیگر اشیا، کتب و دست نوشته های قدیمی از اصفهان است.

مجموعه چهلستون نمونه ای منحصربه‌فرد از هنر ایرانی‌ست و سازه و نقاشی های آن خود حکم موزه ای تاریخی و هنری را دارد. در کنار اینها وجود آثار و اشیایی که از اصفهان قدیم در آن نمایش داده می شود بر غنا و اهمیت مجموعه اضافه کرده است. نکته جالب توجه در مورد موزه چهلستون این است که بعد از کاخ موزه گلستان، دومین کاخ موزه قدیمی ایران است.

 

تاریخچه موزه چهلستون

زمزمه های تبدیل شدن کاخ چهلستون به موزه برای نخستین بار در سال 1316 آغاز شد. در این زمان تصمیم بر این شد تا کاربری مجموعه کاخ به موزه تغییر پیدا کند. هدف از انجام این کار، گردآوری، نگهداری و حفاظت از آثار و اشیای تاریخی، فرهنگی و هنری، فراهم آوردن امکانات پژوهشی و تحقیقی درباره آنها و نیز آشنایی با شیوه های زندگی گذشتگان و شناساندن آثار فرهنگ و هنر اسلامی به تمام مردم بود.
موزه چهلستون
چنین شد که کار تاسیس موزه چهلستون آغاز و این موزه به طور رسمی در مهرماه 1327 هجری خورشیدی افتتاح شد. در این مراسم جمعی از مقام های مملکتی، استادان، هنرمندان و علاقه مندان به هنر و تاریخ حضور داشتند و نام تمامی آنها در دفترچه یادبودی ثبت شد. در سال 1343 هجری شمسی اما اشیای موجود در موزه چهلستون را به طور موقت به منظور تعمیرات اساسی کاخ به تالار اشرف، تالار اصلی کاخ چهلستون، منتقل و در حدود پنج سال از این تالار به عنوان موزه کاخ استفاده کردند. در پایان این پنج سال، تمام اشیای فرهنگی و آثار تاریخی موجود در موزه جمع آوری و به انبارهای مختلف منتقل شدند تا در آنجا از آنها نگهداری صورت گیرد. این موضوع تا زمان انقلاب اسلامی در ایران و ادغام دو اداره جهانگردی و فرهنگ و هنر سابق و تشکیل اداره ارشاد اسلامی ادامه پیدا کرد. بعد از این زمان بود که دوباره اموال موجود در انبار به تالارهای کاخ بازگردانده شد و موزه چهلستون پا گرفت. البته تا زمان تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال 1367 هجری شمسی، کاخ هنوز کاربری خود را حفظ کرده و تغییر نام نداده بود و گردشگران با نام کاخ چلستون از آن بازدید می کردند. بعد از سال 67 عنوان کاخ موزه چهلستون به این مجموعه تعلق گرفت و به طور رسمی با این نام در فهرست موزه های ایران ثبت شد.
آثار تاریخی، هنری و با ارزش موزه چهلستون
از جمله اشیایی که در موزه چهلستون در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد می توان به نسخ خطی مربوط به قرن چهارم هجری قمری، نگارگری، ظروف کاربردی و تزیینی (نظیر ظروف سفالینه و آبگینه سده های سوم تا یازدهم هجری قمری)، ظروف چینی سفید و آبی که به سفارش شاه عباس ساخته شده بود، اشاره کرد. علاوه بر اینها، آثاری هنری از زمان های پیش از اسلام تا سده 14 هجری قمری (13 هجری شمسی)، قالیچه هایی با طرح محرابی مربوط به قرن یازدهم هجری قمری و درهای چوبی منبت و خاتم کاری شده متعلق به دوره صفویه نیز در این موزه گردآوری شده است.
چرا به آن چهلستون می گویند؟
اما چرا با وجود داشتن بیست ستون، همه از این کاخ با نام چهلستون یاد می کنند و آن را به این اسم می شناسند؟ به احتمال زیاد شما هم جواب را حدس زده اید که کاخ چهلستون به دلیل انعکاس بیست ستون ایوان اصلی در استخر بزرگ عمارت، و جمع این دو عدد با یکدیگر به این نام خوانده می شود. البته دلیل دیگری که برای این موضوع آمده است، نقش عدد 40 در ادب فارسی است که نشان از زیاد بودن و کثرت دارد، مانند چلچراغ یا یک کلاغ چهل کلاغ و نظایر آن.
موزه چهلستون
آشنایی با باغ چهلستون | میراث جهانی یونسکو
تاریخچه ساخت باغ در ایران قدمت بسیار دارد و باغ ها از محبوب ترین سازه ها در معماری و فرهنگ ایرانی هستند. این آثار هنری و طبیعی با اهداف مختلفی ساخته شده و شکل اعلای هنرمندی و معماری ایرانی را به نمایش می گذارند. در این میان باغ چهلستون اصفهان، جلوه پر طراوتی به سازه های تاریخی این شهر کویری داده و سرسبزی را مهمان نصف جهان کرده است. این باغ 67 هزار متر مربعی، در میان چندین دیوار قرار گرفته و چندین گونه گیاهی مختلف، یک رود روان و حوضی پر از آب را در خود جای داده است. باغ چهلستون نمونه ای عالی از باغ های سلطنتی باقی مانده از دوران صفوی‌ست. سنگ بنای ساخت آن در زمان شاه عباس اول گذاشته شده و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. گفته می شود معمار و طراح اصلی باغ و کاخ چهلستون، شیخ بهایی (1) دانشمند پرآوازه است.
باغ چهلستون به مانند بسیاری از باغ های ایرانی شکلی محصور دارد و از شرق به خیابان چهارباغِ پایین، از جنوب به خیابان سپه و از غرب به میدان نقش جهان راه پیدا می کند. معمارِ باغ چهلستون، آن را در جهت شرقی - غربی بنا کرده؛ باغی بهشت‌گون در ابعاد 225 در 275 متر که در میان شهر اصفهان گسترده شده است. از جمله قسمت های دیدنی این باغ، می توان به فضای سبز تماشایی، حوض مرکزی (استخر)، کاخ چهلستون، کوشک مقابل کاخ و شیرهای سنگی چهار گوشه حوض مرکزی اشاره کرد.
مجموعه های موجود در موزه
تمام آثار موجود در موزه در مجموعه های زیر بخش بندی شده است:
1- مجموعه سفال، اولین نمونه کاشی، ساخت اصفهان
2- مجموعه آبگینه، فرش، نسخ خطی کوفی قرآن
3- مجموعه قدیمی ترین آثار سکه ماقبل تاریخ
4- مجموعه آثار دوران تاریخی و آثار دوران اسلامی
5- مجموعه آثار دوران صفویه که شامل انواع قباله های ازدواج قرن نهم به بعد تا آخر قاجار می شود.
6- مجموعه انواع سنگ نوشته ها
7- مجموعه فرش های قدیمی: قدمت فرش ها در این مجموعه به 400 الی 500 سال قبل برمی گردد. دو تخته فرش آن در دنیا نظیر ندارد و مزین به آیات الهی هستند.
تاریخچه کاخ و باغ چهلستون
بیشتر بناهای تاریخی و معروف اصفهان در دوره صفوی بنا شده و اصفهان در روزگار پادشاهی آنان به اوج زیبایی رسیده است. قصد داریم در این قسمت تاریخچه کاخ و باغ چهلستون را ابتدا با در نظر گرفتن فضای حاکم بر اصفهان در زمان ساخت بررسی کنیم. سپس اتفاق هایی که کاخ و باغ، حین ساخت و بعد، با آن مواجه بوده را با از نظر می گذرانیم.

فضای حاکم بر اصفهان در زمان ساخت کاخ و باغ چهلستون
پس از آنکه اصفهان، نگین زیبای کویر ایران، توسط صفویان به عنوان پایتخت انتخاب شد، شهر به سرعت و بیشتر به سمت جنوب رشد پیدا کرد. شاه عباس اول، پادشاه وقت سلسله صفویه که پایتخت را از قزوین به اصفهان انتقال داده بود، در سال 1007 هجری قمری (مابین 977 تا 1000 هجری شمسی) تصمیم به اجرای برنامه‌ شهریِ گسترده و جامعی برای اصفهان گرفت تا این شهر، شایسته پایتختی ایران زمین باشد. از جمله این برنامه ها ساخت خیابانی زیبا و طویل به نام چهارباغ و ساخت باغ‌هایی متعدد در پیرامون آن بود که طرح‌ریزی آن بر عهده‌ شیخ بهایی، معمار و ریاضی‌دان شهیر قرار گرفت. او ساخت کاخ های شاهی را نیز در طرح نقشه شهری خود گنجاند و برای این کار مجموعه ای که در آن زمان دولت خانه نام داشت را انتخاب و دستور احداث کاخ ها و قصرهای شاهی را داد. قرار بر این شد نقطه احداث این کاخ ها، عالی قاپو در میدان نقش جهان باشد و در میدان مرکزی چهارباغ به پایان برسد.
لازم است ذکر شود روایت ها، نقل قول ها و پژوهش های متعددی که در مورد تاریخچه این مجموعه انجام و با توجه به بحث هایی فراوان که در مورد معمار اصلی این بنا مطرح شده است. در اینجا سعی می کنیم موضوع را از تمام جنبه ها بررسی کرده و رمزگشایی کاملی از داستانِ ساختِ باغ و کاخ چهلستون داشته باشیم.
تا به این جا متوجه شدیم که شیخ بهایی در طرحِ شهری که برای اصفهان تدارک دیده بود، نقشه باغ های زیبایی را در ذهن و کاغذ پروراند و سپس به کار احداث آنها مشغول شد. این مجموعه باغ ها که به طور عمده در امتداد خیابان چهارباغ شکل گرفته بودند، بخشی از شالوده و اساس اصفهان را در عصر صفوی نمایان می ساختند. از زیباترین آنها باغ جهان نما بوده که در شرق خیابان چهارباغ قرار داشت و شکوه و رونق خاصی به این خیابان بخشیده بود.
باغ چهلستون به شیوه ای ساخته شد تا حلقه ای پیوند دهنده میان مجموعه باغ های موجود در امتداد خیابان چهارباغ و میدان نقش جهان باشد (این باغ به تمامی باغ های اطراف خود در آن زمان دسترسی داشته است). از جهتی دیگر کاخ چهلستون از طریق تونلی به همه کاخ های آن دوره اصفهان (کاخ هشت بهشت و کاخ عالی قاپو) متصل شد. تمام این نکته ها و موضوعات، نقشی ممتاز و مهم به کاخ و باغ چهلستون می داد و آن را در زمره بناهای شاخص دوران صفوی به شمار می آورد.
آن گونه که از روایت های متعدد بر می آید و در کتب و منابع گوناگون گفته شده است، عباس کبیر، فرمان ساخت کاخ و باغ چهلستون را صادر می کند. اما پیش از اینکه کار ساخت چهلستون آغاز شود چه بنایی در اینجا قرار داشته و طی چه مراحلی این مکان دیدنی ساخته شده است.
باغ هایی با حال و هوایی بهشتی
طرح شهری باغ سازی در اصفهان منجر به ایجاد باغ های متنوع و گوناگونی در این شهر شد. از میان آنها می توان به باغ جهان نما، خرگاه، هشت بهشت، فتح آباد، کاج، نسترن، خلعت و انگورستان اشاره کرد که شکل ظاهری اصفهان را به کل تغییر دادند و حال و هوایی بهشتی به آن بخشیدند. این باغ ها در ذهن هر رهگذر و سیاحی مفهوم "باغ اندر باغ" را تداعی می کردند که از میان آنها تنها دو باغ هشت بهشت و چهلستون برای امروز باقی مانده است. گفته می شود باغ چهلستون گوشه ای از باغ بزرگ جهان نما بوده که سپس با قرارگیری کوشکی در میان آن اندک اندک به شکل امروزی اش درآمد. کتاب قصص الخاقانی نیز بر این موضوع صحه می گذارد که باغی به نام باغ جهان نما پیش از ساخته شدن بنای چهلستون وجود داشته است. آن گونه که در کتاب وجود دارد، در شمال خیابان چهارباغ قصری به همین نام (جهان نما) بنا شده بود؛ اما پس از احداث ساختمان چهلستون در میان باغ جهان نما، باغ اطراف آن نیز به نام چهلستون خوانده شد.
اما میر سید علی جناب، پژوهشگر و صاحب کتاب الاصفهان، اصل عمارت را صلیبی شکل دانسته و اعتقاد داشت که در زمان ورود شاه اسماعیل به اصفهان حوض در مکان خود وجود داشته و بعدا در زمان ساخت باغ چهلستون ایجاد نشده است. از طرفی دیگر، نویسنده "تاریخ عالم آرای عباسی" نوشته، ممکن است طول عمر بخشی از بنا به قرنها قبل از دوران صفویه و زمان ملکشاه سلجوقی بازگردد.موزه چهلستون
کاخ چهلستون در زمان شاه عباس
فکر اولیه ساخت کاخ چهلستون از آنجا نشات گرفت که شاه عباس کبیر در دوران سلطنت خود نیاز داشت تا در کنار کاخی رسمی که کارهای دربار و امور مملکت را در آن به سرانجام می رساند، کوشکی کوچک نیز داشته باشد تا بتواند به دور از هیاهوی سلطنت و کشورداری استراحت کند. از این رو فرمان داد تا عمارتی کوچک به شکل کلاه فرنگی با اتاق هایی به بلندای 12 متر ساخته شود. این عمارت اندک اندک به مکانی برای پذیرایی از سفرا، رجال و سیاسیون کشور و دیگر ممالک و برپایی جشن هایی کوچک تبدیل شد. برخی از مورخان در آثار خود چنین نوشته اند که شاه عباس اول، جشن نوروز بیست و سومین سال سلطنت خود را در کاخ چهلستون برگزار کرده است.
حیات باغ چهلستون از کجا تامین می شد؟
منبع آبی که حیات را به میان رگ های باغ می آورد و آن را آبیاری می ساخت، شاخه ای از نهر فدین بود. این جوی آب پس از آبیاری باغ و گذر از آن وارد خیابانی که اکنون سپه نام دارد می شد و در انتها راه خود را به سوی میدان نقش جهان ادامه می داد. استخرِ عمارتِ باغ با طولی به اندازه 110 متر و عرض 16 متر، خنکا، تازگی و شادابی خاصی به مجموعه می بخشید و از انعکاس ستون ها در آب آن، نام چهلستون معنی حقیقی خود را پیدا می کرد. در چهار گوشه حوض مرکزی و نقطه نقطه جوی های کوچک اطراف عمارت شیرها و فواره هایی سنگی جانمایی شده بود. معماری خاص حوض ها و جوی های آب، موجب می شد آبی که در حوض جریان داشت، از دهان این شیرها و فواره های سنگی بیرون جهیده و منظره ای جالب و باصفا ایجاد شود.

آخرین ویرایش در چهارشنبه, 16 مرداد 1398 11:14